72713 img024 (8)

⁸ Patrz Wittgenstein 1953.

Pozostałe podane na rys. 1 znaczenia to odejścia od prototypu, czyli rozszerzenia (ang. extsnsions), włączone do kategorii na zasadzie podobieństwa do prototypu. iNie jest to jednak podobieństwo oznaczające, że wszystkie elementy mająwszystkie cechy definicyjne (jak w kategoryzacji przez podanie warunków koniecznych i wystarczających — patrz wyżej), lecz tzw. podobień-s tw.o rodź i n n e (ang. family resemblance). Termin ten, wprowadzony do literatury filozoficznej przez Ludwiga Wittgensteina⁸, pozwala na zdefiniowanie przynależności danego elementu do danej kategorii przez podanie cechy (lub cech), które ten element dzieli z innymi, a która jest poznawczo istotna dla klasyfikacji. Według klasycznego przykładu Wittgensteina, nie da się podać pełnej listy cech definiujących pojęcie „gry”, natomiast wszyscy potrafimy powiedzieć, czy coś jest w naszym pojęciu „grą”, czy też nie. Wszyscy zapewne zgodzimy się, że zarówno brydż jak i pingpong są grami, mimo, że mają ze sobą mniej cech wspólnych niż brydż z canastą czy pinpong z tenisem. Łączy je na przykład element współzawodnictwa, podział na części (robry i sety), punktacja przy ustalaniu wyników etc. Jednym słowem dość, aby obie zaliczyć do jednej „rodziny”.

Tak więc „narzędzie do nakręcania mechanizmów” (np. klucz do [nakręcania] zegara) ma taki sam kształt i wykonuje się nim analogiczną operację, natomiast nie służy do zamykania i otwierania. „Narzędzie do przy-kręcania/odkręcania śrub” (np. klucz francuski) jest już tylko podobne w kształcie do „prototypowego” klucza, podobnie jak wrykonywany nim ruch obrotowy przypomina obrót klucza w zamku. „Narzędzie do otwierania konserw” (klucz do konserw) otwiera puszkę (ale jej nie zamyka!) przez ruch obrotowy, nie jest to jednak obrót w zamku. Wszystkie trzy przypadki ilustrują rozsze-rżenie zwane metonimicznym (pars pro toto), ponieważ podstawą do powstania peryferyjnych znaczeń staje się pewna część znaczenia prototypu, która wysuwu się na pierwszy plan (kształt, funkcja ftp.).

Pozostałe cztery rozszerzenia pokazane na rys. 1 to rozszerzenia metaforyczne. We wszystkich przypadkach relacja „otwierania” została przeniesiona z dziedziny zdarzeń fizycznych w dziedzinę zdarzeń abstrakcyjnych. Poszczególne znaczenia słowa klucz są uszczegółowieniami wspólnego ogólnego schematu: wiedza (np. o człowieku: klucz do ludzkich serc, o zapisie muzycznym: klucz nutowy, o rozwiązaniu zadania: klucz do zbioru zadań', o taksonomii: klucz botaniczny) jest zamknięta w pojemniku (ludzkim sercu, nutach na pięciolinii, w zadaniu, w systemie klasyfikacji roślin) i aby do niej dotrzeć, trzeba pojemnik otworzyć odpowiednim narzędziem.

W kognitywnej teorii metafory schemat tego rodzaju nosi nazwę metafojry pojęciowej (ang. concep-tual metaphor). Taka schematyczna metafora realizuje się w postaci wielu szczegółowych obrazów (np. dobre słowo otwiera ludzkie serca), zwanych,metaforami obrazowymi lub metaforami jednorazowego użycia (ang. image lub one-shot metaphors).)

Proces powstawania określonych rozszerzeń znaczeń prototypowych jest uwarunkowany czynnikami antropologicznymi, kulturowymi, socjologicznymi itp. Stają się one pełnoprawnymi jednostkami języka jeśli zostaną usankcjonowane konwencją językową. Warunkiem jest zaistnienie odpowiednio silnej motywacji. Na przykład, o ile metonimiczne rozszerzenie prototypowego znaczenia leksemu klucz na określenie narzędzia służącego do odkręcania śrub (klucz francuski) jest pragmatycznie uzasadnione, potencjalne wyrażenie klucz laryngologiczny (na określenie szpatułki, którą laryngolog przytrzymuje język pacjenta) wydaje się gorszą

49