65452 IMG
32 (4)

168 ANITA HAS-TOKARZ

Św. Hieronim w Wulgacie przełożył imię Lilith na łacińskie określenie lamia. W antycznym folklorze lamia była formą seksualnego wampira, który wysysał z mężczyzn krew, pozbawiając ich przy tym energii seksualnej¹. W Cesarstwie Rzymskim i wśród chrześcijan, lamie przekształciły się w striges, czyli strzygi - ptaki z kobiecymi piersiami, karmiące trującym mlekiem porzucone niemowlęta, które w wierzeniach ludowych nabrały charakteru kolejnej wampirycznej persony².

Kazimierz Moszyński, badacz i znawca kultury ludowej Słowian, stwierdza, że pomiędzy zakresami znaczeń słowa wampir, upiór czy strzyga zachodzi logiczny stosunek krzyżowania. Oznacza to, iż przywołane tu istoty demoniczne wskazują w zasadzie tę samą postać „wysysającą”, choć nazywaną różnie, w zależności od terenu czy kręgu kulturowego i cywilizacyjnego, na którym figura ta miałaby występować³. Według wierzeń rozpowszechnionych na całej Słowiańszczyźnie, którą K. Moszyński uważa za „wybitne ognisko wampiryzmu”⁴, wampir to duch człowieka zmarłego lub żywy trup, odżywiający się ludzką krwią albo ciałem.

Badacze francuscy: Jean-Paul Roux i Charles Nodier twierdzą, że wyobrażenia wampira należą do najbardziej uniwersalnych przesądów ludzkości⁵. Przekonanie o zmarłych powracających na ziemię z zaświatów i łaknących krwi jest - zdaniem J.P. Roux — ideą występującą powszechnie.

Współczesne badaczki rumuńskie: Ioanna Andreesco i Michaela Bacon — traktują z kolei wampira jako wykwit wyobraźni rumuńskiej⁶. Teorię powyższą popiera również Adrien Cremene, dowodząc, że „Rumunia jest ojczyzną mitologii wampirów” oraz, że najważniejsze legendy wampiryczne są pochodzenia „transylwańskiego lub ogólniej mówiąc rumuńskiego”⁷.

Rossell Hope Robbins, autor Encyclopedia of Witchcraft and Demo-nology, utrzymuje natomiast, że termin wampir ma proweniencję wę-

gierską, a pochodzi najprawdopodobniej od tureckiego słowa - uber, oznaczającego pierwotnie czarownicę¹¹.

Pochodzenie wampira jest, jak się okazuje, istotną kwestią sporną wampirologii. Wypada stwierdzić, że idea wampiryzmu faktycznie posiada metrykę starożytną, ale w swej ostatecznie ukształtowanej postaci jest zlepkiem różnych legend i wierzeń ludowych, z których większość wyrasta z mitologii słowiańskiej (dokładniej serbsko-chorwackiej), kolebką której jest Półwysep Bałkański¹².

Mit wampiryzmu ukształtował się w wyniku nagromadzenia wielorakich przesądów ludowych korespondujących ze zdarzeniami autentycznymi. Do grupy owych, głęboko zakorzenionych w świadomości różnych społeczeństw, przesądów należą m.in.: szeroko rozpowszechniona wiara w upiory, czyli powracające do rodowych siedzib ciała zmarłych; realne istnienie pewnej kategorii ludzi (np. maniakalnych zabójców) złaknionych świeżej krwi; przedwczesne pochówki ludzi tylko pozornie zmarłych (pogrążonych w transie kataleptycznym lub zapaści); mściwość ludzi domagających się kar dla złoczyńców, dająca początek systemom kar pośmiertnych; koincydencja relacji o przypadkach wampiryzmu z okresowym pojawianiem się zarazy, przy czym jednemu i drugiemu towarzyszyć miał trudny do wytrzymania fetor i wreszcie - występowanie perwersji paralelnych do przypadków wampiryzmu, takich jak: nekrofilia, nekrofagia czy nekrosadyzm¹³.

Duże znaczenie dla ukształtowania się archetypu wampira miała również interpretacja psychoanalityczna, zaproponowana przez jednego z wybitniejszych uczniów Freuda - Ernsta Jonesa, który postrzega wampira jako: „nocnego ducha, kopulującego ze śniącym [człowiekiem] i wysysającego jego krew; będącego oczywiście wytworem koszmaru”¹⁴. Koncepcja Jonesa, tłumacząca wampiryzm jako erotyczną i paniczną obsesję, wyrażającą - skumulowaną z cierpieniem i przerażeniem - rozkosz, znalazła wielu zwolenników zarówno wśród interpretatorów mitu, jak również twórców literackich i filmowych wyobrażeń wampira.

Zaczerpnięty z folkloru słowiańskiego mit wampiryczny zaistniał w literaturze pięknej u schyłku XVIII wieku za pośrednictwem gotycyzmu angielskiego. Gotycka powieść grozy, przedstawiająca niezwykłe wydarzenia, dziejące się zazwyczaj w atmosferze tajemniczości i z du- ^{8 9 10 11}

1

   Lamia, hasło w: Słownik mitów i tradycji..., s. 573.

2

   A. Briickner, Mitologia słowiańska i polska, oprać. S. Urbańczyk, Warszawa 1980, s. 219, 279-284; analogicznie w języku portugalskim funkcjonuje nazwa bruxsa oznaczająca kobietę-ptaka, który wysysa krew z dzieci.

3

   K. Moszyński, Kultura ludowa Słowian, t. U: Kultura duchowa, cz. I, Warszawa 1967, s. 654.

4

   Ibidem, s. 659.

5

- M. Janion, Wstrętna myśl słowiańska? Wypowiedź o niektórych spornych problemach wampiryzmu, „Ejdibris” (dodatek do „Życia Warszawy”), 1996, nr 95, s. 4.

6

   Zob.*I. Andreesco, M. Bacon, Mourir i l'ombre des Carpathes, Paryż 1986.

7

   A. Cremene, Mythologie du wampire en Roumanie, Monaco 1981, s. 12.

8

¹¹ Zob. R.H. Robbins, Encyclopedia of Witckcraft and Demonolog/, Nowy Jork 1959.

9

B. Baranowski, W kręgu upiorów i wilkołaków, Łódź 1981, s. 50.

10

¹³ R.H. Robbins, op. cit.

11

Cyt. za: J. Prokopiuk, Tajemnica wampira, .Kino" 1993, nr 2,43.