72867 P1180354

144 Zenon Wozniak

krewnego im typu (ryc. 1 h) Piekary Wielkie Posiadają one zbliżone cechy konstrukcyjne do kuszowatych zapinek certoskich, to znaczy ich długa, wielozwojowa sprężyna jest osadzona na osi- Cięciwa jest jednak z reguły owinięta wokół kabłąka, którą to cechę spotykamy też nierzadko wśród zapinek staro- i wczesnolateńskićh •*. Nóżka jest ukształtowana analogicznie jak u zapinek wczesnolateńskićh. Umieszczona na niej tarczka. niekiedy ażurowa, nawiązuje do wczesnolateńskićh zapinek munsin-genskich. Szeroki, taśmowaty kabłąk znajduje również najczęściej odpowiedniki u wczesnych fibul duchcowskich i munsingeńskich (oraz u niektórych polskich kuszo w-atych zapinek certoskich), podobnie jak jego zdobienie**. Powstały one prawdopodobnie poza obszarem kultury lateńskiej. występują bowiem w południowo-zachodniej części obszaru kultury pomorskiej i na południowej oraz zachodniej peryfierii kultury jas-torfskiej •*. Zapinki kow*alowickie były tradycyjnie uważane za formy w- zasadzie starolateńsłtie"iw ten sposób są też óne w zasadzie obecnie datowane na obszarze kultury jastorfskiej *⁷. W polskiej literaturze przedmiotu postulowano jednak ich nieco późniejszą metrykę **-Scklnildw Fundę der uorromischen Eisenzeit, Schlesiens Vorseit In Bild und Schrift. Ł 6: 1896. s. 413—415. ryc. 2).

•    Są one znane z Piekar Wielkich. Pierzwina, Stare] Kopem! (Z. Wożniak, op cii-, a. 152 n_. 34! n.; K Tackenberg, Die fruhgermaniaehe Kultur m Scrtlesien, Altschlesien. t. 1: 1926. s. 135. IM. ryc. 28). Świdnicy koło Zielonej Góry (R. Peter sen. Wichiipe Seufunde ani der Zęit nom 1. Ajrril 193.1 bis 31. Marz 1934. Nachricfatenblatt ftir dcutsche Vorzeit, Ł 16: 1934, s. 78) oraz Domaniowie iA. Kołodziejski, op. cit, l 124. ryc. 7c).

° Por. op. V. Kruta. Le tróor de Owkan)-, s. 19 a.; G. Neumana op. cii, tabi. III 13. VII 21. XB 11—12; Ł Penninger. op. cit, s. 52, tabl. 11B 1: J. Fili p. op. cit, tabL L 1

" Por. sapinkę certoską z Lubasza (J. Kostriewiki, Le» fibules—, s. 514. tabl XVI 2) oraz fibule lateńskie z Duchcova (V. K r u t a, op. cit, tabl. 10, 35. 37:2: J Filip. Keltaoi-, tabL XXIII 21, XXIV 1, 5, 15).

*» Por. H Keiling, op. cit, s. 207 n, ryc. 7; R. Beltz, Die Latśne/ibeln, Zelt-sebrift tBr Ethnołogie. t. 43: 1911. »- 759).

•    Por. np. E. Pet er sen. Die fruhgermanische Kultur—, s. 100 n.

•» Por. H K r u g e r. Die Jattorfkultur te den Kreisen Donnenberp> Uelzan und SoUen, Neumhnster 1961, s. 32; H. Keiling. op cit, s. 196 n. Jedna zapinka to-walowicfca pochodzi też z Sopronu-Becsidomb (L Mar ton, Dos Fundinrentar der FrUłdateneęrSber. Dólgozatok a M. Kir. Horthy Miklós-Tudomńnyegyetem Re-głsógtudamńnyi Bztćzetćbbi Szeged, t. 9—10: 1988—1934, s. 146, tabl. XXXIX 2), gdzie została znaleziona w jednym z najstarszych na terenie Węgier zespole kultury lateńskiej, który można odbosić do schyłku LT A łub początku LT B.

•    Por. J. Kostrzewski. Wielkopolska io pradziejach. Warszawa — Wrocław 1955. s. 183: i. Krak. Zagadnienie podziału, chronologii i genezy popielnic ncerzsuycfc z wczesnej epoki żelaza te Polsce, Archeologia Potoki, t. 14: 1909. a. 114 «ł

Wystąpienie jednego okazu omawianego typu (ryc. 2a) a w grobie nr 2112 na schyłkowołużyckim cmentarzysku w Kietrzu¹ dowodzi, że pojawiły się one w okresie poprzedzającym osadnictwo celtyckie na Górnym Śląsku, a więc jeszcze w okresie lateńskim A. Obecność zapinek ko-walowickich w grobach „pomorskiej” fazy cmentarzyska w Domaniewicach ⁷⁰ dostarcza nieco szerszych maksymalnych ram chronologicznych omawianej formy, gdyż koniec tej fazy cmentarzyska mógł tu nastąpić dopiero w ciągu wczesnego okresu lateńskiego^{ł2 3}. Daleko idąca zbieżność zachodząca między częścią fibul ko walowickich, a niektórymi odmianami zapinek wczesnolateńskićh. szczególnie fibulą z Mokronosa Górnego dowodzi, że nasz typ najprawdopodobniej był użytkowany jeszcze w czasie odpowiadającym wczesnemu stadium wczesnego okresu lateńskiego (L.T B i). Jednak analogie z terenu NRD wskazują wyraźnie, że główny okres występowania zapinek kowalowickich przypadał na czas przed pojawieniem zapinek konstrukcji wczesnolateńskiej. Wydaje się więc, że zapinki kowalowićkie powinniśmy datować głównie na koniec V i pierwszą połowę IV w. p.n.e... licząc się z przetrwaniem ich do drugiej połowy IV w. (ryc. 3).

Inaczej niż to było sugerowane w literaturze przedmiotu⁷² przedstawia się prawdopodobnie sprawa chronologii zapinek typu Piekary Wielkie (ryc. 1 h). które mają lokalny zasięg ograniczony do Dolnego Śląska. Cechą odróżniającą ten typ od zapinek kowalowickich jest bardzo szeroki ażurowy kabłąk. Wydaje się, że cechę tę można wiązać tylko z tradycją zapinek bębenkowych, a ściślej z tzw, prototypami Doppeł-paukenfibel (ryc. 1 g), będącymi formami schyłkowohalsztackimiⁿ. Zapinki tego typu nie wchodzą w skład typowych najstarszych inwentarzy kultury lateńskiej, lecz na obszarze kultury jastorfskiej—‘będącym peryferią zasięgu tych form — przeżywają się nieco dłużej i są tam przynajmniej częściowo współczesne zapinkom kowalowickim^T3. Powstanie więc naszej odmiany trzeba odnosić zapewne do czasu około przełomu

1

⁷³ Szczególnie inatrukty-wne są    H Keiling a (op. ck.. s. ISk—

219).

2

** M. Gcdl. Kietrz... s. 13, rjc 2:4.

" A. Kołodziejski, op. cit³ Ł 124, ryc. 4 c d. Tb

⁷¹ Por. wyżej i przyp. 22.

*    Np. S. Pa zda, (op. cit_ ³_ 107) uważa zapinki tego typu za młodsze od fibul kowalowi cldćh.

3

   Jedyną grupę fibul posiadających z reguły tak szeroki kabłąk i to w połączeniu z koszowa ta cięciwą osadzoną ca osi oraz rodzajem tarczki na nńłre tworzą zapinki typu DoppełpaukenfibeL Jako pierwowzór zapinek wtelkopieka-rowakich można by wskazać np. fibulę z grobu 2044 w Kietrzu (U. Gedl. Kietrz—, s. 13, ryc. 2:3).