75793 skanuj0078 (15)

! Ml Uc:»Keje dominuj:{cc

Racjonalność działań, zarówno w ujęciu instrumentalnym jak i substancjalnym, wyznaczana jest w znacznej mierze przez •.s,iiiości_{ które usiłuje się realizować. Prowadzić to może do paradoksalnego wniosku, iz i.tcjonalność sama w sobie jest nieracjonalna. Ocena konkretnego działania c kategoriach racjonalne-nieracjonalne za-le/y od wyboru wartości, które w tym działaniu są realizowane. Z kolei ten wybór wartości opiera się na pozaracjonalnych podstawach - czynnikiem decydującym jest subiektywna wiara podmiotu w ważność określonych wartości. Jeśli podmiot jest przekonany o znaczeniu wartości, to łatwiej /najduje racjonalne argumenty uzasadniające przyjęte stanowisko niż w przypadku odwrotnym. Tego typu przesłanki, wskazujące na ograniczoność racjonalności, legły m in. u podstaw antyscjcntystycznych oraz-.uuyracjonalistycznycli tendencji we współczesnych naukach społecznych. (A.S.)

X.ob. działanie społeczne, homo oeconomicus, socjuicchmka, wartość, zasada ekonomii wysiłku.

literatura:

Ajdul.iewicz K., 1983, Zagadnienia i kierunki filozofa. Teoria poznania. Metafizyka, Czytelnik. Warszawa.

liieńkowski W., 1966, 1'roblcmy teorii rozwoju społecznego, PWN, Warszawa.

Oewey J, 1988, Jak myślimy?, PWN, Warszawa, llorkheimcr M, 1987, Krytyka instrumentalnego rozumu [w:] tegoż, Społeczna funkcja filozofii. Wybór pism, PIW, Warszawa. Mannheim K., 1974, Człowiek i społeczeństwo w dobie przebudowy, PWN, Warszawa.

March J.G., .Simon 11.A., 1964. Teoria organizacji, PWN, Warszawa.

Mcad G.H., 1975, Umysł, osobowość i społeczeństwo, PWN, Warszawa.

Poleszczuk J., 1989, Klata Webera teoria działań społecznych Kaniowskie antecedencje [w.) Racjonalność, nauka, społeczeństwo, pod red.

11 Kozakiewicz, E. Mokrzyckiego, M.J. Sicm-ka. Warszawa.

Skarga B., 1987, Przeszłość i interpretacje. Z warsztatu historyka filozofii, PWN, Warszawa. Szczepański J., 1969, Socjologia. Rozwój problematyki i metod, PWN, Warszawa.

Weber M., 1985, Sens „wolnej od wartościowania” socjologii i ekonomii [w:] Problemy socjologii wiedzy, wybór A. Chmiclccki i in., PWN, Warszawa.

Reakcje dominujące, zob. facylitncja.

Realizm, zob. ontologia społeczeństwa.

Redukcjonizm, „postulat filozoficzny i metodologiczny dowodzący, że dane obiekty i procesy złożone lub odnoszące się do nich teorie mogą być sprowadzone (zredukowane) do podstawowych lub elementarnych zjawisk lub też ogólnych pojęć teoretycznych i w ten sposób otrzymać ostateczne wyjaśnienie" [A. Urbanek 1987, s. 56<1]. Redukcjonizm to stanowisko metodologiczne i poznawcze uznające laki sposób wyjaśniania, w którym zjawiska „wyższego" poziomu tłumaczy się przez wyjaśnienie zjawisk zachodzących na poziomic „niższym" lub funkcjonowanie całości jako wyłączny rezultat oddziaływania elementów składowych. Przykładowo, funkcjonowanie społeczeństwa lub dowolnej organizacji (poziom wyższy) próbuje się zrozumieć przez wyjaśnianie działań podmiotów (poziom niższy) tworzących tę ogólniejszą całość. Uznaje się tutaj, że wyjaśnienie funkcjonowania społeczeństwa lub organizacji jest tym samym, co wyjaśnienie działania składających się nań podmiotów. Organizację lub społeczeństwo utożsamia się z działającymi ludźmi. Zjawiska bardziej złożone zostają sprowadzone (zredukowane) do zjawisk prostszych, będących składnikami tyclt złożonych. Zasadnicza kontrowersja dotyczy prawomocności tego sposobu wyjaśniania; czy zjawiska złożone można zredukować całkowicie („bez reszty") do ich elementów składowych? czy redukcjonizm jest wyjaśnianiem pełnym?

Wyjaśnianie rcdukcjonistycznc jest dosyć szeroko stosowane w nauce. Tym niemniej coraz bardziej nasila się krytyka tego sposobu wyjaśniania. Ułomność redukcjonizmu widać szczególnie wyraźnie w jego wersji onlologiczncj. Przykładowo, kulturę sprowadza się do zjawisk i procesów spo-

lecznych, tc z kolei wyjaśnia się przez działania społeczne, działania redukuje się do czynników ptychicznych i motywacyjnych, czynniki psyc hiczne wywodzi się z biologicznych, biologiczne sprowadza się do procesów chemicznych i fizycznych, tak że w rezultacie (na zasadzie przcchodniości) kulturę można wyjaśniać w kategoriach fizyki lub wręcz utożsamiać z procesami fizycznymi. Redukcjonizm w takim ujęciu to także doktryna uznająca, że ustalenia jednej dyscypliny naukowej mogą zostać wyjaśnione przez rezultaty innej dyscypliny, a w ostateczności wszelkie zjawiska tłumaczyć prze; procesy fizyczne i chemiczne. Stanowisko takie wydaje się trudne do utrzymania.

Pojęcie i edukcjonizmu odnoszone jest w socjologii zazwyczaj do wyjaśniania zjawisk i procesów zachodzących na poziomic makrospolcc mym przez procesy (głównie działania spclecznc) występujące na poziomie mikrosp Ręcznym. Wyodrębnić można jednak inny typ redukcjonizmu, w którym wszelkie zjawiska i procesy wyjaśnia się wyłącznic przez odwołanie się do teorii ma-krospolcczncj. Podejście tego typu szczególnie wyra.nic wudocznc jest w ujęciach marksistowskich, a także w teoriach strukturalnych. Red ikcjonizrn w tym ujęciu oznacza próbę wyjaśnienia wszyśtkicli zjawisk społecznych z jednej perspektywy teore-lyczno-mctodologiczncj, a nic - jak poprzednio - poszukiwania jakichś elementarnych zjawisk występujących na wszystkich poziomach rzeczywistości społecznej. Wyodrębnia ąe dwa odmienne typy redukcjonizmu - występujące w obrębie teorii mikrosocjologiczncj oraz-- .makrosocjolo-giczncj - próbuje się wypracować ujęcia anlyredukcjcnistycznc, sytuujące się na średnim poziomie (organizacyjnym) życia społecznego [R Sibeon 1996, s. 50],

^: Redukcjonizm to także sposób wyjaśniania polegający na poszukiw-aniu jednego czynnik i determinującego. Redukcjonizm w tej wersji to wyjaśnianie jednoczyn-nikowc (monokauzałne), przypisujące jakiejś wybranej zmiennej decydujący wpływ na przebieg procesów społecznych. Najbardziej znaczącym typem determinizmu jed-noczynnikowcgo był determinizm ekonomiczny. Redukcjonizm to także‘podejście, w którym całą rzeczywistość usiłuje się wyjaśnić przez wykrycie jednego ogólnego prawa nauki (stanowisko to można także uznać za odmianę determinizmu jcdnoczynniko-wego). Orientację przeciwstawną do redukcjonizmu określa się jako antyrcdukcjonizm lub cmcrgcnlyzm. (A.S.)

Zob. determinizm w socjologii, cmcrgcnlyzm. holizm, indywidualizm metodologiczny, kolektywizm, socjologia, socjologia ekonomiczna.

Literatura:

Sibeon R., 1996, Konstruowanie współczesnej socjologii pracy socjalnej [w:] Socjologia pracy socjalnej, wybór i oprać. M. Davies, Interart, Warszawa.

Urbanek A., 1987, Redukcjonizm [w:] Filozofia a nauka. Zarys encyklopedyczny, Ossolineum, Wyd. PAN, Wrocław.

Regres, zob. rozwój społeczny. *

Regresja, zob. styl życia.

Rcizm, zob. proccsualizm.

Relacja terapeutyczna, zob. empatia.

Repliki, zob. kalka.

Reprodukcja, zob. przemoc symboliczna.

Residua (rezydua), zob. ideologia.

Resocjalizacja, zob. instytucja totalna, socjalizacja.

Rewitalizm, 1. Ogól działań zmierzających do przywrócenia pełnej sprawności psychofizycznej osobom w podeszłym wieku lub inwalidom. 2. Rewiwalizm. (A.S.)

Rewiwalizin, ponowne ożywienie, przywrócenie do życia; 1. Nagle obudzenie się uczucia religijnego, przekształcające osobę obojętną religijnie w gorliwego wyznawcę.