76610 skanuj00182 33

Rosjanie na przykład każdą przydawkę imiesłowową oddzielająprzecinkiem, Polacy i Francuzi tylko dopowiadającą.

Polacy każde zdanie podrzędne oddzielają przecinkiem, Francuzi i Anglicy tylko niektóre. „Określenia przysłówkowe” Francuzi z zasady oddzielają przecinkami; Rosjanie i Anglicy oddzielają je wtedy, gdy są „wtrącone"; Polacy zaś we „wtrącaniu” tych wyrażeń są oszczędni.

Umowność interpunkcji jest zatem faktem oczywistym. Należy dnak stwierdzić, że stan taki nie jest chyba najfortunniejszy. Ortografia na przykład jest istotnie umowna od a do z. Wychodzi się przy niej wprawdzie od kryteriur.fonetycznego, ale zasięg stosowania tego kryterium jest ograniczany przez me kryteria: morfologiczne, historyczne, semantyczne, zwyczajowe i czysto uowne. Interpunkcja jednak taką być nie powinna. Jest ona integralnym składakiem tekstu, decydującym niejednokrotnie o jego sensie. Stąd też nie może onabyć całkowicie dowolna. Umowny może być rodzaj znaku (np. kropka czy średrik, przecinek czy pauza, cudzysłów czy dwukropek). Natomiast sama potrzeba zastosowania w danej pozycji znaku przestankowego powinna być jak najbardzie istotna, niezależna od dowolnej konwencji. Zastosowanie znaków przestankowych powinno być w pełni celowe, a ich potrzeba jak najbardziej naturalna. Stąd.przystępując do normowania interpunkcji, powinno się redukować przepisy czysto konwencjonalne, starając się stosowanie znaków przestankowych oprzeć na odpowiednich, możliwie naturalnie się motywujących kryteriach.

11. CZYNNIKI STANOWIĄCE NATURALNE PODSTAWY PRZEPISÓW INTERPl KCYJNYCH

Za naturalne podstawy interpunkcji uważam te czynniki treńowe, konstrukcyjne i rytmiczne, z których wynika istotna potrzeba użycia znaków przestankowych. Należą tu: pozakonstrukcyjność, dopowiedzeniov;ść, asynde-tyzm (bezspójnikowość), polisyndetyzm (wielospójnikowość), emantyczna repartycja tekstu, ekspresja, rytmika mowy i redakcyjne wyróżnianbrzytoczeń.

a) Pozakonstrukcyjność

Pozakonstrukcyjność elementów językowych może mieć różne irmy i stopnie: od stuprocentowych wtrąceń, o całkowitej odrębności treściowej i gamatycznej, do minimalnych przestawek elementów w obrębie tekstu powiązano treściowo i gramatycznie.

W ramach wtrąceń właściwych (zdania i wyrażenia wtrącone, zdąa nawiasowe, wołacze, wykrzykniki) z dwu rodzajów odrębności: treściowej i gamatycznej — mogą oba występować łącznie (przykł. 64-67); może też wystąp,bądź tylko pierwszy z nich (przykł. 69), bądź tylko drugi (przykł. 68 i 70-72).

Jako pewien szczególny rodzaj pozakonstmkcyjności będzie tu omówiona drugoplanowość (przykł. 73-75); na końcu będą objaśnione przykłady „łagodniejszego” typu wplotów i przestawek (przykł. 76-82).

Terminem „wtrącenia” obejmuję wszelkie rodzaje członów pozakonstrukcyj-nych, tj. takich, które przerywają ciągły tok wypowiedzi, w p 1 a t a j ą c się między człony „roztrącone” jako element obcy. Terminu „zdanie roztrącone” (jako dość pomysłowej opozycji do terminu „zdanie wtrącone”) użył F. Żochow-ski, pisząc, że przecinek m.in. „oddziela części zdania roztrąconego od wtrąconego”⁵³. Terminy „roztrącenie” i „wtrącenie” są najzupełniej trafne na określenie konstrukcyj widocznych w następujących przykładach:

64.    Pan Tadeusz ustąpi (jestem tego pewny),

Jako młodszy i jako gospodarza krewny.

Mick. Tad.

65.    Mrozowski z Renesansu podobny był — przynajmniej Romanowi tak się zdawało — do inżyniera.

Worc. Rewiry

66.    Pani Teofila Sobieska była, zdaje się, z owych matek Spartanek.

Boy Mar.

67.    Wampiry, zważcie, wyglądają zawsze zdrowo i kwitnąco.

Samozw. Mężcz.

We wszystkich przykładach tok opowiadania (podany drukiem zwykłym) zostaje przerwany i „roztrącony”, a następnie w miejsce w ten sposób powstałe zostaje wstawione zdanie lub wyrażenie przerwanemu tokowi wypowiedzi treściowo i konstrukcyjnie obce. Partie podane drukiem zwykłym przedstawiają pewne treści, wstawki zaś wydrukowane pochyło nie kontynuują treści tamtych zdań, lecz wprowadzają czyjś osobisty komentarz do owej treści (w przykł. 64-65 komentarz bohaterów, w przykł. 66-67 autorów). Również konstrukcja gramatyczna wstawek nie łączy się z konstrukcją zdań „roztrąconych”. W przykł. 64 podmiotem jest Pan Tadeusz, związanym z nim orzeczeniem ustąpi, określającym orzeczenie okolicznikiem przyczyny —jako młodszy, drugim okolicznikiem przyczyny, określającym orzeczenie łącznie z tamtym — jako gospodarza krewny. Na tym się konstrukcja zdania zamyka; między nią a zdaniem wtrąconym żadnego gramatycznego powiązania nie ma. W przykł. 65 wyrażenie Mrozowski z Renesansu stanowi grupę podmiotu, wyrażenie był podobny — związane z tym podmiotem orzeczenie imienne, wyrażenie do inżyniera jest określającym to orzeczenie dopełnieniem. Na tym się konstrukcja zdania „roztrąconego” kończy; ze zdaniem wtrąconym powiązania gramatycznego nie ma. Analogiczny stan jest w przykładach 66-67. Ta odrębność zdań wtrąconego i „roztrąconego”, ta jak gdy-

____Biblioteka

53 F. Żochowski, Mownia języka polskiegoy^y^^\S52, s. 204.