79483 IMGB64 (3)

1*

wijany w filmoznawstwi e, bądź wiąże się z nim największe nadzieje poznawcze,

A. Podmiot

Niewątpliwie zasadniczy dla naszego postępowania* także dla całej współczesnej humanistyki* jest problem podmiotowości. W powszechnej i nieco wulgarnej recepcji psychoanalizy zarzucano Jej podkreślanie mechanizmów oddalających refleksję podmiotową, a nawet sprzyjających radykalnemu odpodmiotowieniu refleksji. Za taki czynnik uznano instynkty, w wyniku działania których istota ludzka zbliża się bardziej do kukły we władaniu nieświadomych sił* stając się przedmiotem. Znacznie bardziej elegancki, choć równie stanowczy jest sąd Leszka Kołakowskiego, będący konkluzją jego krytyki psychoanalitycznej teorii kultury:

"Sądzę jednakowoż, że wiemy, na czym polega różnica między postawą człowieka, który sam siebie traktuje jako przedmiot i postawę zdominowaną przez wolę bycia podmiotem; postawy te są istotnie różne i mogą być wartościowane; wychowanie ku jednej z nich lub raczej ku drugiej jest związane z przeświadczeniem natury quasi-teoretycznej. Doktryna, która uczy, że nie możemy być podmiotami prawdziwie, jest z tego punktu widzenia zniechęcająca - uczy zgody na to, by siebie i drugich traktować jako przedmioty właśnie# Zgoda taka jest zgodą na uśpienie cywilizacji"f

Esej Kołakowskiego nie włącza w obręb refleksji, między innymi* koncepcji podmiotu Lacana* wówczas jeszcze nie upowszechnionej, w której świetle nie da się utrzymać sądu, iż "psychoanaliza uczy, że nie możemy być podmiotami prawdziwie". Przy czym punkt niezgody polega na nieporozumieniu: współczesna psychoanaliza radykalnie odrzuca iluzję saraoświadoraego podmiotu kartezjahskiego. tak jak czynił to w istocie Freud* optując za dynamiczną i zmienną w czasie koncepcją podmiotu. Proponuje natomiast inne rozwiązanie* odległe od prostej negacji podmiotowej potencji jednostki ludzkiej. Twierdzi, że podmiot jest dynamiczną grą skomplikowanych napięć - co jest chyba najbliższe prawdy o jego naturze.

Także przed Lacanem dostrzegano głęboko humanistyczny* pod-

młotowy sens odkryć psychoanalizy. Ma przykład taki* zrywaja z psychologia kontemplacyjna* ^w centrum zainteresowania p*y choanaliza stawia człowieka w świecie w kwiecie społecznym i Jego próby przystosowania się do Świata Jako problemy w pełni praktyczne. Bruno Bettelheim, pisząc o znaczeniach Świata baS-ni, formułuje następujący sad:

^MC...) psychoanaliza Jest uważana za coś, co aa uczynić Zycie lekkim — ale nie takie były intencje jej twórcy. Celem psychoanalizy Jest pomaganie człowiekowi, by mógł zyskać możność zaakceptowania problematycznej natury Życia, nie dając się pokonać przez nią ani przed nią nie uciekając* Recepta Freuda brzmi. Ze tylko wówczas, gdy człowiek podejmie odważnie walkę, która sprawia przemożne wrażenie nie dającej Żadnych szans, może on wymóc na swym istnieniu

..*7

sens .

Psychoanalizę trzeba więc widzieć jako formację umysłową, w Świetle której newtonowski i kartezjański porządek ukazał swe ograniczenia i jednostronność, ukazał się jako model narzucony Światu przez człowieka. Freud natomiast zaproponował możliwość powrotu człowieka do Jego własnej rzeczywistości duchowej. Metafora. trafnie oddająca dokonanie freudowskiego przełomu, głosząca. Ze "człowiek nie Jest JuZ panem we własnym domu" może sprzyjać pesymizmowi poznawczemu. Jednakże bliższe intencjom twórcy psychoanalizy byłoby widzenie tej sytuacji jako obnażenia prawdy i pokazanie dróg zmiany niepożądanego stanu.

B. Odbiór — odbiorca

Drugą składową owego horyzontu aktywnej obrony psychoanalizy, wiążąca się Ściśle z wyłożoną wyżej, stanowi psychoanalityczna refleksja nad odbiorem dzieła sztuki i odbiorcą. Trzęba jasno powiedzieć, że Zygmunt Freud, lekarz klinicysta i Lera-peutyk nie czuł się estetykiem, wyrażając częstokroć bezradność wobec sztuki i nie uważał-. że mógłby rozwiązać Jakiekolwiek jej problemy. Autorka pracy na temat związków psychoanalizy i sztuki stwierdza dobitnie, że "psychoanaliza nie jest w stanie odpowiedzieć na pytanie: co to jest sztuka, co to jest

1 O

wartość estetyczna". Freuda uwagi na temat dzieł sztuki. a szczególnie obszerne studium o Leonardo da Vlncim z 1 O&O refco