88527 P1170387 (2)

36 Morek Gedl

Ryc. 5. Wyposażenie grobów z IV okresu epoki brązu. 1- 4: Święte, gm. Cewice, woj. Stupsk. 5 9: Buk. gm. Dobra. woj. Szczecin (wg A. Lissauera i H. Schumanna)

okresu i być może na początki II okresu tej epoki. Nie wydaje się, aby była to bezpośrednia kontynuacja starej kultury wczesnobrązowej. Zbyt mała ilość konkretnych materiałów nie pozwala jeszcze na próbę przedstawienia przebiegu przemian, jakie miały miejsce na Pomorzu zapewne w początkach lub w pierwszej połowie II okresu epoki brązu, które doprowadziły w efekcie do wykształcenia się grupy ostrowickiej i współczesnych jej zjawisk na Pomorzu Wschodnim.

U schyłku III lub w początkach IV okresu epoki brązu nastąpiły na

Pomorzu dalsze przemiany kulturowe, które doprowadziły do utworzenia się tu lokalnych odmian kultury pól popielnicowych, które próbujemy zaliczać już do kultury łużyckiej. Najlepiej dla nas uchwytne przemiany nastąpiły w obrządku pogrzebowym. Sprowadzają się one głównie do tego, że zaczęto znacznie częściej niż uprzednio składać przepalone szczątki zmarłych do wnętrza naczyń glinianych, przez co ceramika nabrała większego znaczenia w wyposażeniu grobowym i naczynia gliniane stały się najliczniej występującą grupą zabytków w inwentarzach grobów. Natomiast wyroby metalowe znacznie rzadziej składano do grobu niż uprzednio i zmienił się ich zestaw. W wyposażeniu grobów z IV okresu epoki brązu na Pomorzu spotyka się brązowe brzytwy, szczypce, tutulusy (ryc. 5), którym towarzyszą pojedyncze szpile, a niekiedy także zapinka, nóż, tłoczek lub dłutko brązowe (H. J. Eggers 1930, s. 11,14 16, 22- 24, 28,45 z rysunkami; M. Gedl 1981, tabl. 29, A E). Analogiczne zestawy przedmiotów brązowych typowe są dla grobów w strefie nordyjskiej w młodszym okresie epoki brązu (E. Baudou 1960, tabl. XXII; XXIII, C, D, G; s. 118 120; M. Menke 1972, tabl. 9,14—16; 13,16—17; 18,9—11; 22,24—26; 25,17 -20; 29,9—12; 38,1—6; 60, 15—18). Proces ten nie ograniczał się tylko do Pomorza. Z podobnym zjawiskiem mamy też do czynienia w strefie nordyjskiej, gdzie także w przybliżeniu w początkach IV okresu epoki brązu nastąpiły poważne przemiany w niektórych dziedzinach obrządku pogrzebowego, upowszechniły się pochówki ciałopalne popielnicowe, wyposażane w inne niż dotychczas kategorie zabytków brązowych i w ceramikę.

W dalszym jednak ciągu w IV okresie epoki brązu na Pomorzu wznoszono kurhany nagrobne sypane z kamieni lub z ziemi z kamieniami, zaopatrzone w kręgi kamienne na obwodzie nasypu. W okresie tym spotyka się nadal groby, w których przepalone kości rozsypano na bruku kamiennym, na którym złożono też wyposażenie w postaci wyrobów metalowych i naczyń glinianych.

W świetle dotychczasowych odkryć można stwierdzić istnienie różnic w szczegółach budowy grobów i w obrządku pogrzebowym pomiędzy Pomorzem Zachodnim i Wschodnim. Na Pomorzu Wschodnim panowała większa jednolitość w obrządku pogrzebowym i w formach grobów. Pospolicie na cmentarzyskach datowanych na IV okres epoki brązu występowały kurhany usypane z kamieni lub z ziemi i kamieni, posiadąjące na obwodzie krąg ułożony z większych kamieni (ryc. 6; 1). W niektórych kurhanach stwierdzano obecność dwóch lub trzech koncentrycznych kręgów kamiennych (A. Szymańska 1976, s. 139). Nasyp kurhanu wykonany był albo z kamieni, albo z piasku osłoniętego od góry płaszczem kamiennym. W centrum kopca zwykle znąjdowała się skrzynia kamienna regularnie zbudowana lub obstawa kamienna. Nie-