89324 wiersz wolny

620

v\ivHv wy u n\

Rozwój tonizmu przypadł na epokę gwałtownej ekspansji -+ wiersza wolnego; na jego tle w.t. mimo pewnej chwiejności budowy uznany został za wiersz regularny. Za manifest tonizmu uważana jest Księga ubogich J. Kasprowicza (wydana w 1916 r.) jako pierwszy większy zbiór utworów, w których świadomie wprowadzony został ten rodzaj rytmiki. Wcześniej, np. w pewnych dramatach Słowackiego (Ksiądz Marek, Zawisza Czarny I red. i in.), pojawił się on jako sposób modyfikacji sylabowca. Równozestrojowość istniała poza tym jako dodatkowy i uboczny efekt rytmizacyjny w wielu utworach sylabicznych i sy-labotonicznych, ale dopiero uniezależnienie jej od równosylabiczności stworzyło podstawę odrębnego systemu wierszowania. Znalazł on zastosowanie przede wszystkim w utworach lirycznych; uprawiany był w twórczości takich m.in. poetów, jak W. Broniewski, K. Iłłakowiczówna, J. Tuwim, L. Szenwald, T. Gajcy.

Lit.: F. Siedlecki: Z dziejów naszego wiersza, 1935, [przedr. w:] Pisma, 1989; Jeszcze o sprawach wiersza polskiego, 1936, [przedr. 1978]; Studia z metryki polskiej, 1937; M. Dłuska, Studia z teorii i historii wersyfikacji polskiej, t. 2, 1950, wyd. 2, 1978; K. W. Zawodziński, Studia z wersyfikacji polskiej, 1954; M. R. Mayenowa, Stylistyczne motywacje polskiego tonizmu, „Pamiętnik Literacki” 1958, z. 3; A. Okopień-Sławińska, Sprawa tonizmu, [w:] Wiersz nieregularny i wolny Mickiewicza, Słowackiego i Norwida, 1964; M. Dłuska, Polski wiersz toniczny, [w:] Studia i rozprawy, t. 1,1970; T. Dobrzyńska, Z. Kopczyńska, Tonizm, 1979; zob. też wiersz, aos

Wiersz wolny (ang. free verse, vers librę, fr. vers librę, niem. frcie Verse, ros. ceobodimu cmux, eepAuóp) — rodzaj -* wiersza pozostający w podwójnej opozycji: do wiersza regularnego i do -* prozy; nie tworzy on jednolitego typu o stałych regułach weryfikacyjnych, lecz obejmuje wiele zjawisk wierszowych, których formy pograniczne z jednej strony zbliżają się do -* wiersza nieregularnego, z drugiej zaś do -> prozy rytmicznej. W.w. odrzuca dwie fundamentalne zasady właściwe regularnym -» systemom wer-syfikacyjnym: 1. numeryczność jako podstawę ekwiwalencji H wierszowych jednostek i bazę -* rytmu; 2. podporządkowanie wypowiedzi założonemu z góry -> wzorcowi rytmicznemu, będące źródłem charakterystycznej dla wiersza regularnego przewidywalności toku. W w.w. numeryczne ekwiwalencje rytmiczne przestają być

warunkiem \vl» ilińi.wiuii i,    *ię jv’dymv

dorywczo ł nie twm/ą ludnego    widnego

układu 1'iml.i |* iuh    pPiyWlImw ek

wiwnlcncjo numni vi nu uut/ id, w (widmie ulcnu meryc/iH*. I'.kwiwalem|e piMi‘om inko \hh1 sława poiowity wttlnośui » weirów mogły rozwinąć niv dopiero po uchyleniu z«*i\dy numorye/ności, która up w » wieitru sylabio nym po/wulula wvo»ln;.(uiiju • lot maty róś.mąc? się jedną sylabą luli tyiU.»* mtelscem ► średniówki, W w.w. /tódiciu ekwiwulemil slnn* się mc tylko identyczność, Uh^!/- Iftkttt podobieństwo iw miarów wersowych, hn/uditją się \>tt\ ivm dwa podstawowe sposoby komponowaniu utworu bądź piw gromud/enie wpisów o zbliżonej ivr-piętości, bądź tuż pizuz kutmnMownnle układów wersów długich 1 krótkich Przybliżone wyrównania rozmiaru wersów występują up, często w ut wonieli .!. < ‘/itIiowu .'U. pi o wadząc je na pogranicze •* wiersza lonle/iiogo

muzyczny cioć kuiuzcll /dol»vwn wody i pltó ł dymnycli błękitów rumlsnliH' nu drzewo nu miasto zachodzi napełnia lak Ze domu sieć tętentom god/la

(/l/fttl ilkiKft)

Kontrastowanie rozmiarów wersowych chtmik-terystycznc jest np. dla tecludkl kompozycyjnej wierszy J. Przybosia:

- Czy jest lak silny cios, by tę odchlań c/nmopiórą

przeciął

j rozdarłszy twoje biodra jak ulową dziecięciu, zmógł,

bym cię, promień, w rumionach wysoko zawiesił

i podźwignąi żywą czy umarłąI

(TYWCkl Hfk'}

Ekwiwalencje nienumoryczne obójmuią układy liczbowo niewymierne, np odpowiodniośei składniowe, głoskowe, semantyczne, intonacyjne. Dzięki ich działaniu w obrębie w.w, wers pozostaje nadal podstawowa jednostką wierszowej powtarzalności, wyróżnioną za pomocą N/e/ogól-nęj -+ intonacji wierszowej, nawet Jeśli nie koresponduje z innymi wersami pod względom liczby sylab, stóp lub -* zestrojów akcentowych. Skonwencjonalizowanym sygnułem samodzielności wersu jest układ graficzny, który prze/ następstwo kolejnych linijek przekazuje autorską wolę co do szczególnej wierszowej segmentacji tekstu, niezależnej od segmentacji składniowej i niedostępnej tekstowi prozaicznemu ( * delłmitacin).