DSC914

podejścia do którejkolwiek kwestii spornej, wyznacza ono jedynie zewnętrzne granice dyskusji na temat sekularyzacji. Jednak w dalszej części mojego wywodu wiele terminów może zyskać kontrowersyjne znaczenie Nie im niejc bowiem neutralny język złożony wyłącznie z terminów nieobciążonych znaczeniowo i wolnych od konotacji, który to laki budzi zasadniczy spr/c ciw części krytyków. Innymi słowy. ..sekularyzacja” jest jednym z tych kontrowersyjnych pojęć (Gallie 1955). które są problematyczne z natury / stanowią jednocześnie podstawę debaty akademickiej. Świadomy tych trudności nie zamierzam ani ignorować sporów na temat sekularyzacji (..do diabła z tym wszystkim!”), ani też szukać sposobu ich uniknięcia przez sięgnięcie po pozornie mniej problematyczny termin („przemiany religijne”). Chcę natomiast zbadać i ukazać zróżnicowane strategie pojęciowe i zabiegi logiczne, które zastosowano w dyskusjach na temat sekularyzacji. Pokaże to. mam nadzieję, jak wielkim wyzwaniem dla teoretyków społecznych mogą stać się badania nad religią.

Zanim przejdę do omówienia najnowszych dyskusji na temat sekularyzacji, toczonych w naukach społecznych, przedstawię pokrótce historyczne korzenie zainteresowania sekularyzacją. Będę chciał pokazać, że sekularyzacja stała się kwestią interesującą dla teoretyków społecznych niejako przy okazji rozważań na temat natury społecznych wstrząsów i przemian, które od końca XVIII wieku dokonywały się w wielu społeczeństwach. Dzięki długim dyskusjom na temat zakresu, prędkości i kierunku głównych przemian społecznych kwestia sekularyzacji pozostawała żywa, choć przybierała często nowe i niespodziewane formy. Pewne aspekty sporów o sekularyzację okazują się mało obiecujące, jeśli oceniać je pod kątem prowokowania wartościowych badań, inne stawiają przed uczonymi pewne jmeresujące wyzwania, które mogą prowadzić do cennych spostrzeżeń na temat zmieniających się sposobów traktowania religii na początku XXI wieku. Zgodnie z założeniami „konstruktywizmu społecznego" przedstawionymi w rozdziale pierwszym, pokażę, że jednym z najważniejszych zadań socjologii jest śledzenie zmian w' znaczeniach przypisywanych przez ludzi pojęciu „sekularyzacji". Granica między religijnym i świeckim nie jest bynajmniej jasna, trwała ani szczelna. Jest wysoce wątpliwą konstrukcją społeczną. Zaryzykuję jednak wniosek, że rozmaite pojęcia sekularyzacji, właściwie objaśnione i umieszczone w ich macierzystym kontekście, mają

wio odegrania ua/ną, heurystyczną rolę w społecznej refleksji icoftlyane) na temat relign Krotko mów ląc sekulary/;tcja mole się dobrze pr/y%tuky<

społecznym teoriom relign.

HISTORIA m.ll iTA

Pojęcie ..sekularyzacji’’, podobnie jak wiele innych kluczowych pojęć w naukach społecznych, przejęte zostało z łaciny. Posługiwano się nim ju/ w starożytnym Rzymie, a następnie w średniowiecznym prawic kościelnym Przyjęcie chrześcijaństwa jako jednej z relign późnego Cesarstwa Rzymskiego było pierwszą próbą rozdziału władzy religijnej i politycznej.

Próba ta stanowiła podstawę dla późniejszych wysiłków zmierzających do utrwalenia poglądu o możliwości oddzielenia tego. co świeckie od tego. co religijne. Kościół stosował termin „świecki” (secular) wobec duchownych pełniących swoje f unkcje poza jurysdykcją zakonów religijnych.

Pierwotnie termin „sekularyzacja” odnosił się do procesu zwalniania duchownych ze ślubów', ale nowe znaczenie, jakie zyskał on w okresie wczesnej nowoczesności, nawiązywało już do relacji pomiędzy instytucjami religijnymi a sferami polityki i handlu, które stopniowo uwalniały się spod kontroli religijnej. Był to złożony proces, łatwo jednak wskazać zasadnicze poglądy, które ostatecznie ukształtowały główne nurty retleksji nad religią i sekularyzacją w obrębie nauk społecznych. Podkreślam zwłaszcza wielość i zróżnicowany charakter tych nurtów. Relacje pomiędzy sferą sakralną a świecką nie były przy tym wyłącznie domeną elity umysłowej, lecz stanowiły praktyczny problem polityczny w średniowiecznej Europie i w historii niektórych regionów Azji.

Nowoczesne państwo w początkowym stadium swego rozwoju znalazło najsilniejsze polityczne i religijne wsparcie na tych obszarach, gdzie dominować zaczęły różne odmiany protestantyzmu. Luterańskie doktryny Dwóch Królestw oraz te bardziej radykalne, stworzone w Holandii i Anglii, gwarantujące suwerenność grup związanych umową społeczną lub przymierzem, ułatwiły praktyczny rozdział sfery religijnej i świeckiej. Państwo angielskie pod panowaniem Henryka Mil na mocy ustaw o „sekularyzacji" pozbawiło Kościół katolicki (a następnie anglikański) włas-

63