Image 20 (5)

naukę obiektywnie odtwarzającą przeszłość. Odrzucali oni wszelkie spekulacje wokół dziejów, przeciwstawiali się pragmatyzmowi, za cel obrali sobie doskonalenie metod badawczych i krytykę źródeł.

Jednakże ten zauważalny postęp w historiografii renesansu obejmował raczej wąskie, najbardziej wykształcone kręgi pisarzy historyków. W większości pisarstwo historyczne tych czasów w dalszym ciągu było mało krytyczne o pragmatycznym celu i kierunku. Nic więc dziwnego, że Kartezjusz (1596-1650) zarzucał historii zbyt slaby jeszcze krytycyzm i włączenie do opisów zmyślonych fantazji.

7. Oświecenie - dalszy rozwó j krytyki historycznej

W Oświeceniu uwidacznia się większe zainteresowanie historią filozofów, świadczą o tym rozważania Locke’a, Hobbesa, Harringtona i Grotiusa, Hummea i innych. Włączyli się oni wespół z historykami do działań mających na celu „naukowienie" historii i umieszczania jej w rzędzie dyscyplin naukowych. W związku z zainteresowaniami filozofów historię nazywano ją „historią filozoficzną” odwołującą się do racjonalizmu, sensualizmu i empiryzmu. Inaczej zaczęła ona oceniać fakty, zainteresowania badawcze kierowała się ku odkryciom, wynalazkom, prawodawstwu, instytucjom społecznym, gospodarce, obyczajom, sztukom, naukom, czyli dziejom wewnętrznym, kulturze i doskonaleniu się człowieka. W ten sposób Oświecenie, określając swój przedmiot i zakres badań, wyraźnie go poszerzało w dziedzinie społeczno - historycznej. Zmiany jakie zaszły w poglądach na przedmiot zainteresowań historii (znacznie poszerzonych), wynikły głównie z dalszego postępu w zakresie wyjaśnienia przyczynowego i rozwoju refleksji metodologicznej. Przeobrażenia te zawdzięczają swe powstanie w dużej mierze pracom filozofów Oświecenia: Woltaire’a, J. Millera, L. Heerena, Montesąuicugo, Gibbona i innych.

Filozofowie wspomagali badania historyków w zakresie wyjaśniania czynników przyczyn, zmian w procesie dziejowym i rozwojowym. Tracił wówczas powoli na znaczeniu w badaniach świat nadprzyrodzony (w umysłach idących z duchem czasu) na rzecz takich czynników, jak: środowisko geograficzne, klimat, czynniki gospodarcze, intelektualne, biologiczne, właściwości kulturowe grup społecznych i narodowościowych. Dominowały jednak niezależne od człowieka środowisko geograficzne, klimat i różnice rasowe. Trwały spory na temat zmienności czy też niezmienności natury ludzkiej. Wielu, jak np. Turgot, uważali, żc człowiek jest niezmienny, czyli we wszystkich epokach był laki sam. J. G. Herder zerwał z koncepcją niezmienności natury ludzkiej, zbliżoną postawę reprezentowali Fcrguson i Condorcet.

W Oświeceniu dokonał się dalszy rozwój hereustyki i krytyki żródcl, czyli nastąpił postęp w ustalaniu faktów przeszłości. Tworzył się nowy warsztat historyka, wyposażał się on w nowy materiał, rozszerzała się żmudna praca historyka zbieracza, audyty, znawcy i edytora źródeł. Przejawem tego jest pojawienie się licznych i ambitnych wydawnictw źródłowych. Z nauk pomocniczych historii rozwijały się dyplomatyka, paleografia (wyodrębniona z dyplomatyki) i chronologia. Zaczęto wydawać także podręczniki poszczególnych nauk pomocniczych.

Wielką rolę odegrała epoka Oświecenia w zakresie rozwoju analizy czynników wyjaśniających dzieje i praw postępu historycznego, przede wszystkim zaś w poszerzeniu określenia przedmiotu badania historycznego. Nastąpiło większe zainteresowanie przeszłością, a wraz z tym pogłębienie analizy dziejów. Obok historyków i filozofów w sprawach historii zabierali glos naukowcy i .działacze społeczni, próbując w nowym duchu przedstawić przeszłość, wyciągali z niej wnioski o drogacli rozwoju ludzkości, o zwycięskiej walce rozumu z ciemnotą. W metodologii rozważano próby zastosowania metod badawczych w historii metodą nauk przyrodniczych. Kartezjusz zmierzał do modelowania wszelkich badań na ten wzór, co mu słusznie zarzucano. Każda nauka bowiem posiada własne narzędzia badawcze, nie można np. prowadzić badań działań ludzkich metodą nauk przyrodniczych czy metodą nauk matematycznych.

Na gruncie polskim propagowane nowe sposoby ujęcia życia społecznego i politycznego oraz integralnego ujmowania dziejów, znajdujemy w Memoriale względem pisania historii narodowej A. Naruszewicza. Stanowił on próbę przedstawienia dziejów polskich w duchu krytycznym Oświecenia. Dotyczyło to w szczególności przygotowania szerokiej bazy materiałowej i przeprowadzania kwerend archiwalnych w kraju i za granicą, gromadzenia różnorodnych źródeł, ich uporządkowania i krytycznego analizowania. „Trzeba przewertować niezmierne ilości ksiąg starożytnych, a zapleśnialych po archiwach i prywatnych bibliotekach papierów stosy -pisał A. Naruszewicz - trzeba z nich wszystkich jedną i tuczną ulepić masę, 7. niej ukształtować rozsądkiem jedno porządne i regularne ciało; ożywić ten martwy zlepek duchem prawdy; na koniec kolorami jasnymi stylu i wymowy umilić i oświecić". lak więc Naruszerwicz pierwszy sformułował racjonalne metody pracy przygotowawczej historyka do napisania historii narodu. Historia miała według niego zadanie poznawcze, ale także i moralno - wychowawcze zgodne z duchem panującego pragmatyzmu

47