img004 (65)

12 Tadeusz Sokołowski

wisłości sądownictwa. Są także gwarancje materialne - dobra materialne zapewniające wszystkim minimum egzystencji, stosunki własnościowe, kultura polityczna społeczeństwa, tradycje.

Z pojęciem „prawa człowieka” nierozłącznie jest związany inny termin - „godność osobowa” (wg Kościoła katolickiego „godność osoby ludzkiej”). Zbliżony jest on do terminu „godność osobista”, którą określa się takimi pojęciami, jak np. cześć, honor, dobre imię^{1 2}.

Godność osobowa jest związana z istotą człowieczeństwa i jest ona niezbywalna, nie można jej utracić, każdy człowiek ją ma, dlatego że jest właśnie człowiekiem.

Z kolei, z tego pojęcia wypływają dwa inne: wolności i równości. Pierwsze - w zależności od koncepcji - może znaczyć wolność od państwa, tak jak było to przyjęte w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej, że państwo pełni jedynie rolę „nocnego stróża”, chroni przed wrogiem wewnętrznym (szeryf i sędzia) i zewnętrznym (armia) lub - jak w Europie - wolność poprzez państwo. Drugie ma również różne znaczenie - może oznaczać albo równość należnych świadczeń, warunków życia, albo równość szans, albo równość praw (bliskie zakazowi dyskryminacji) i równość przed prawem.

W Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, przyjętej 10 grudnia 1948 r. przez Zgromadzenie Ogólne ONZ, we wstępie czytamy: uznanie przyrodzonej godności oraz równych i niezbywalnych praw wszystkich członków wspólnoty ludzkiej jest podstawą wolności, sprawiedliwości i pokoju na świecie, zaś w art. 1 stwierdza się, że Wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi w swej godności i w swych prawach. Są oni obdarzeni rozumem i sumieniem i powinni postępować wobec innych w duchu braterstwa .

Na bazie tych wartości wypływa koncepcja generacji praw człowieka, sformułowana przez Kareł a Vasaka³.

Pierwsza generacja dotyczy wolności obywatelskich i praw politycznych, zaś ich genezę wywodzi się z wydarzeń przełomu XVIII i XIX wieku, związanych z rewolucją francuską i amerykańską oraz Oświeceniem. Generalnie, wspólną cechą praw obywatelskich i politycznych jest to, że wymagają one od państwa zaniechania pewnych działań, np. nieograniczania wolności, mają więc charakter negatywny. Współcześnie prawa te mają powszechny charakter, są obecne w konstytucjach wielu państw świata.

Drugą generację stanowią prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne, które powstały na przełomie XIX i XX wieku z inspiracji myśli socjalistycznej (K. Marks) i chrześcijańskiej (papież Leon XIII), a także rewolucji październikowej i meksy-

kańskiej, zaś podstawą ich jest równość. Ich wspólną cechą jest to, że pam powinno podjąć aktywne działania na ich rzecz, a więc jest to bardziej tzw. pr pozytywne. Z tego właśnie punktu widzenia są słabiej chronione niż prawa pi< szej generacji, są w gruncie rzeczy celem, do którego państwo powinno dążyć, £ konkretną powinnością.

Prawa człowieka trzeciej generacji⁴ są kształtowane wokół takich wartość: braterstwo i solidarność. Idea ta ukształtowała się w latach 70. i 80. XX wi podczas procesów dekolonizacyjnych i realizacji zasady samostanowienia. Pop dzała je koncepcja praw ludów - idei równości narodów i ich samostanowic związana jeszcze z rewolucją burżuazyjną we Francji pod koniec XVIII wieku, praw solidarnościowych, zwanych kolektywnymi zalicza się m.in.⁵: prawo pokoju; prawo do środowiska; prawo do rozwoju; prawo do wspólnego dziedzic ludzkości - historycznego (kulturalnego) i zasobów naturalnych; prawo do ko nikowania się; prawo do pomocy humanitarnej.

Światowa Konferencja Praw Człowieka w Deklaracji Wiedeńskiej z czer l‘)⁽)3 r. stwierdziła, że Wszystkie prawa człowieka są powszechne, niepodzi i współzależne i powiązane ze sobą. Społeczność międzynarodowa musi trakto prawa człowieka jako całość, w sprawiedliwy i równy sposób, na tej sc płaszczyźnie i z jednakową uwagą⁶.

Jednakże należy mieć na uwadze to, iż współcześnie zdecydowany prym w klasyczne” prawa człowieka pierwszej generacji, które jednakże sąniejednokro łamane albo przez działania władz państwowych, albo przez tradycyjne kult ptz.cz zwyczaje i normy religijne. Natomiast prawa trzeciej generacji są cz. wykorzystywane do walki politycznej i ideologicznej, do oczekiwania p Południc pomocy ze strony bogatej Północy bez prawa kontroli. Są one rów wykorzystywane do uzasadnienia łamania praw odmiennością kulturową, do w yw arna. żc prawa pierwszej generacji wynoszą jednostkę z jej wolności;| i ind' iliuli/mem ponad grupę, że to wytwór tradycji zachodniej i tym samym nic r w y.l.u czającej legitymizacji w społeczeństwach o innej kulturze⁷.

1

Szerzej na temat godności por. M. Ossowska, O pojęciu godności, |w:] Normy moralne Próba systematyzacji, Warszawa 1970; M. Środa, Idea godności w kulturze i etyce, Warszawa 1993; .1 K Mazurek, Godność osoby ludzkiej podstawą praw człowieka, I .ublin 2001.

2

'' Prawo w stosunkach międzynarodowych. Wybór dokumentów. Opracowanie S. liielcń,

3

»•'    i i\i\u    ten

4

h-dną z pierwszych prac w literaturze polskiej byl artykuł K. Drzewickiego pl. Tr Mpliriiii ),i prnw <. Iowieka, opublikowany w „Sprawach Międzynarodowych” 1983, nr 10, s. 81 o

5

^I    ‘i.-n . c | nu len temat por.: K. Drzewicki, Koncepcja prawa do środowiska jako prawa człon 1'aiiaOui i 1'iiiwo” 1985 , nr. 10, s. 52- 62; I’. Kowalski, Międzynarodowe koncepcje prawa do roz

i,do mMO'v<» prawa człowieka, „Sprawy Międzynarodowe” 1987, nr 10, s. 10.3-1 12; C. Mik, /.hio /■Inu .i . dowleka Analiza krytyczna koncepcji, Toruń 1992, s. 90-94.

6

" Pcklnra/Ja Wiedeńska i Program Działania Światowej Konferencji Praw Człowieka. Wu i . i u i |091, Poznań 1998, s. 45.

7

^II    i i .• 11 im lemat por. K. Harcikowska-( iruchalska, Uwarunkowania realizacji kotle HHlit fi ia/i mu.praw człowieka, „Sprawy Międzynaiodowc" 2003, tu s. 03; .1 Mcnkes, Uniwer.