img103 (16)

ne, ruchowe, tematyczne, umysłowe, napełnianie form, rysowanie, oglądanie obrazków; zabawy tematyczne możemy z kolei podzielić według ich przedmiotu na zabawę w szkołę, dom, sklep, pociąg, tramwaj, samolot itp. Gdy celem obserwacji było poznanie kontaktów społecznych dziecka, to przy porządkowaniu obserwacji możemy przyjąć podział na nawiązywanie kontaktów z innymi dziećmi, współdziałanie w zabawie, przewodzenie, podporządkowywanie się, izolację, zachowania agresywne.    |

Przy podziale czynności dzieci w wieku szkolnym można wyodrębnić zasadnicze funkcje lub właściwości psychiczne, które znajdują odpowiednik w określonym zachowaniu się. Jeśli celem obserwacji było poznanie sprawności umysłowej dziecka, należy uwzględnić czynności świadczące o spostrzegawczości, zdolności skupienia uwagi, pamięci, wyobraźni,¹ pomysłowości, plastyczności myślenia. Jeżeli obserwacja miała na celu określenie postaw dziecka, możemy wyodrębnić zachowanie się świadczące o stosunku do pracy, do innych dzieci, dorosłych, zwierząt, do samego i siebie. Jeżeli chcemy ograniczyć się do rejestracji czynności występujących podczas lekcji, wyróżnimy czynności związane i nie związane z tokiem f lekcji. Wśród czynności związanych z tokiem lekcji można wyodrębnić ) czynności występujące w trakcie odpowiedzi, w czasie samodzielnego J rozwiązywania zadań i wykonywania innych prac, w toku omawiania 1 nowego tematu, mimowolne ruchy kończyn i całego ciała. Wśród czynności nie związanych z przebiegiem lekcji można wyodrębnić: rozglądanie się po klasie, rozmowy z kolegami, rzucanie kulek z papieru lub innych I przedmiotów, czytanie książki ukrytej pod ławką, rysowanie.

A. Gurycka, badając aktywność społeczną w sytuacji zespołowego 3 rozwiązywania zadań, wyróżniła kilka zasadniczych kategorii czynności. ;] Do kategorii czynności świadczących o aktywności społecznej zaliczono kierowanie, inicjatywę, protest, zachętę, ocenę pracy innych. Wyróżniono j ponadto czynności polegające na uczestnictwie w zespołowym rozwiązywa- } niu zadań; informowanie, pytanie, wyrażanie zgody, podporządkowanie, wykonywanie konkretnej pracy.¹ Autor niniejszej książki, badając agresywne zachowanie się chłopców w starszym wieku szkolnym, wyodrębnił takie jego kategorie, jak agresja fizyczna i słowna, agresja bezpośrednia i po- , średnia; w zakresie agresji fizycznej wyróżniono z kolei zachowania napastliwe i destruktywne, zaś w zakresie agresji słownej wypowiedzi napastliwe, poniżające i szkodzące. W każdej z tych grup wyodrębniono ponadto różne rodzaje zachowań. Tak na przykład wśród wypowiedzi szkodzących wyróżniono wypowiedzi przyjmujące formę odbierania upra-

’ A. Gurycka: Skala aktywności — biernoici społecznej. „Przegląd Psychologiczny" 1968

nr I.

wnień, podawania fałszywych informacji, skarżenia, wydawania nieprzychylnej opinii.'

Po przeprowadzeniu kategoryzacji dokonujemy ilościowego zestawienia badanych zjawisk. Posługujemy się w tym celu inwentarzami ruchów lub czynności. Przyjmują one formę zestawień tabelarycznych, w których są zamieszczone główne rodzaje badanych faktów. Poniżej podajemy przykład inwentarza zabaw zaobserwowanych u czteroletniego dziecka w czasie czterogodzinnych obserwacji przeprowadzonych na podwórzu w przedszkolu.

Rodzaje zabaw zaobserwowanych u czteroletniego dziecka    Tabela 3

Zabawy mani pulacyjne	Wypeł nianie form	Kształtowanie form		Zabawy ruchowe '			Zabawy tematyczne		Rysu nek
Oglądanie zabawek	Wsypy-wanie piasku do wiaderek	Robie nie lalek	Usypy-wanie góry z piasku	Zabawy na przyrządach	Zabawy połączone Z chodzeniem wokół przedmiotu	Biega nie	Prowa dzenie samo chodu	Zabawa „w sklep”	Bazgro- ty
2	3	2	2	12	2	6	7	2	2

Dysponując większą liczbą obserwacji dzieci w różnym wieku, można opracować zbiorcze zestawienie częstości występowania poszczególnych rodzajów zabaw. Podobne zestawienia dotyczące różnorodnych czynności dziecięcych umożliwiają określenie przebiegu ich rozwoju oraz zachodzących w nim zmian.

Analiza ilościowa może również przyjmować formę pomiaru zachowania się. Pomiar pozwala na ustalenie intensywności występowania badanych faktów określanej za pomocą odpowiedniej liczby. W badaniach psychologicznych przy dokonywaniu pomiarów posługujemy się wieloma metodami psychometrycznymi. Za pomocą należycie wystandaryzowanych testów lub kwestionariuszy mierzymy poziom rozwoju zdolności, zainteresowań oraz innych składników osobowości.

Funkcję pomiaru mogą spełniać skale ocen, którymi posługujemy się przy obserwacji w celu ilościowego określenia zdyscyplinowania, punktualności, obowiązkowości, agresywności, aktywności lub innych właściwości psychicznych. Pomiar taki jest przydatny w badaniach zmierzających do ustalenia zależności zachodzących między nimi a wpływem czynników spełniających funkcję zmiennej niezależnej lub pośredniczącej. Podejmując na przykład badania wpływu określonej metody nauczania na zainteresowania uczniów danym przedmiotem, tworzymy grupy eksperymentalne ¹

15,— Obserwacje psychologiczne dzieci i młodzieży 205

1

Z. Skórny: Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się, jw., s. 205—206 i 210—

212.