img112 (5)

Wstęp

S/.esnastowieczne również dzieło W. Harrisona, A Description of England, zbliżone ujęciem materiału do Kromerowskiej Polonii, nie było Kitowiczowi znane zapewne nawet ze słyszenia. Już bardziej prawdopodobne,.że słyszał o Wolterowskim Essaisurles moeurs, opublikowanym w roku 1769, i może usiłował się dowiedzieć, jak ten, w jego pojęciu antychryst, ujął tak obiecująco zapowiedziany w tytule temat. Przeczytać tego d/.iela nic mógł; nie znał żadnego języka prócz łacin^Alej^ęniy^ejjcyrafil dołożyć wysiłku, gdy się chciał zapoznać z jakąśjtsi|żką. W testamencie Kitowicza czytamy: „Książka francuska pod tytułem Prócessus monarchów i przetłumaczenie jej na polski język oddane być powinno Imci pani Karwincy [!], kupcowej wrocławskiej, od której tej książki pożyczyłem z obowiązkiem oddania wraz z przetłumaczeniem. A że mi się nie umiejącemu języka francuskiego nierychło tłumacz zdarzył i nieporządnie pisał, dlatego ta książka od lat dwudziestu więcej u mnie zalegała.” Jak z tego widać, Kitowicz potrafił dołożyć starań i kosztów, kiedy chciał się zapoznać z niedostępnym dla niego dziełem, którego tytuł go zainteresował^Ale nawet gdyby-na co zresztą nie ma cienia poszlaki - w tak żmudny sposób zaznajomił się z Wolterowskim Essai sur les moeurs, to niewiele by mu z tego przyszło. Wolter bowiem s'lizgał się po całej historii powszechnej, a obyczajem zajmował się raczej eseistycznie.

Kitowicz zas' postanowił zająć się obyczajem jednego państwa w okresie jednego, i rzydzieści lat trwającego, panowania. Zakres swych obserwacji ograniczał do tego, na co mógł patrzeć własnymi oczami. „Litewskich trybunałów - jako nieświadomy Litwy-nic będę opisowal.” Zajął podobną pozycję jak w Pamiętnikach, pozycję świadka, nie wystarczającą historykowi, bezwarunkowo natomiast obowiązującą etno- £ grafa, dla którego najważniejszy jest autentyzm zbieranego materiału, osobiście prowadzona i każdy najmniejszy nawet szczegół rejestrująca obserwacja. Takie opisywanie obyczajów godziło się zarówno z założeniami, jakie Kitowicz-historyk sobie stawiał, jak i z właściwościami jego pisarskiego talentu. Być świadkiem, odżegnującym się od wszelkiej motywacji, zwłaszcza psychologicznej! Pisał przecież w cytowanej już brulionowej przedmowie do Pamiętników, czyli Historii polskiej: „...dostało mi się czytać różne opisania dziejów za Augusta II, Augusta III i teraźniejszego [króla] już to przez narodowych pisarzy, już to przez zagranicznych. Ci ichmość nie tylko same dzieła opisali, ale nawet myśli i środki sprawców, którymi swoje dzieła wykonali, z taką dobitnością, jakby w sercach tych, których akcje opisali, siedzieli; ale to wszystko bardzo odmiennie od rzeczy, jak się działy.” W Pamiętnikach nie zawsze udawało mu się uniknąć tak potępianej przez siebie praktyki; opisywanie obyczajów natomiast eliminowało ją przez sam wybór tematu! Swemu czytelnikowi przedstawiał to tylko, co kiedyś można było zobaczyć, usłyszeć, dotknąć, powąchać, posmakować. Brzegi, między którymi kiedyś płynęło życie!]

Kiedyś. Bo Kitowicz miał świadomość tego, że formy życia ulegają zmianie i odsuwają się w przeszłość, zastygają w niej jak figurki na Soplicowskim serwisie. Podobnie jak Wojski w Panu Tadeusziloprowadza nas po wielkim Serwisie szlacheckiej Rzeczypospolitej. Niestety tylko szlacheckiej, gdyż zaczęty opis obyczajów chłopskich pozostał małym, przez śmierć autora przerwanym fragmentem.

12

Kitowicz jest znakomitym przewodnikiem w owym muzeum obyczajów, które stworzył. Dba, by zwiedzający nie błąkali się bez sensu po jego salach, lecz by zapoznawali się z nimi we wskazanym przez niego porządku, który jest jednocześnie wyrazem pewnej hierarchii wartos'ci. Pleban rzeczycki, ksiądz zapewne z nie najszczególniejszego powołania, lecz człowiek szczerze pobożny, uważający, że religia jest „gruntem obyczajowości”, na czele swego dzieła położył rozdział „O wiarach, jakie były w Polszczę za Augusta III”, z tym, że oczywiście interesowała go przede wszystkim zewnętrzna obyczajowość tych wierzeń JNastępnie przystąpił do „obyczajności światowej, a że ludzie wprzód są dziećmi, nim się stają ludźmi, przeto opis mój zaczynam od wieku dziecinnego, prowadząc go po stopniach lat aż do doskonalej pory człowieka dorosłego”.    StyJ/COi 'f

Od pierwszej kąpieli dziecka aż po wejście w świat. Pierwsze dziecięce pokarmy, pierwsze ubrania, pierwsze, domowe jeszcze, nauki. Szkoły czasów saskich z całą ich obyczajowością, z przywilejami i wybrykami uczniów, z walkami studentów różnych szkól między sobą: pijarskich z jezuickimi, jezuickich z akademickimi. I na koniec Kitowicz wyprowadza młódź szkolną „spod rózgi” do stanów: duchownego, „praw-nickiego pod imieniem palestry rozumianego”, żołnierskiego i dworskiego.

Powstało dzieło bardzo niezwykłe, łączące planowość i systematyczność z umiejętnością operowania dygresją, cechującą gatunek tak specyficzny dla naszej kultury, jakim jest gawęda szlachecka. Kitowicz operuje nią zresztą niezwykle oszczędnie, nigdzie nie naruszając konstrukcji swoich wywodówjjak słusznie zauważył Koman Pollak, wydawca Opisu z roku 1950, „setne i tysiączne drobne spostrzeżenia, czerpane z żywej rzeczywistości, umiał sprowadzić niejako do wspólnego mianownika, i odrzucając to, co nieistotne, wydobywa rysy najczęściej się powtarzające. Jest to niewątpliwie metoda wybitnie typologiczna, ujmująca zjawiska powtarzające się-w kształty obrazów syntetycznych, pełnych życia i ruchu, tu i ówdzie przetykanych pi zyk ladami.” Owe {przykłady to zazwyczaj barwnie* soczystym językiem opowiedziani) .ąjiegdota, nic mająca jednak nigdy waloru samoistnego, lecz stanowiąca jakby bardziej kolorowy jiunkt- przykuwający uwagę patrzącego i promieniujący na całość obrali ■ zy jakby pointę odpowiedniego wywodu. Dlatego Opis obyczajów, dokładny aż do lak iej drobiazgowości, że można według niego szyć stroje z epoki saskiej, mundurować żiilmri/y, gotować potrawy, zastawiać stoły do uczt, kręcić filmowe sceny przcdstu-" i * 11*|* i przebieg trybunałów, życic dworaków w pańskich rezydencjach czy przebieg tuk i liętiur i tłumnie składanych sobie wizyt-nigdy nie jest nudny, tętni życiem, skrzy a, i i po nr/ humorenTjPrzy wszystkich swoich walorach poznawczych nic ma nic ze i i i ywur|, ONllUWująccj niewysłowioną nudą bezosobowości, którą dzisiaj wielu autorów u" a. i i konin zny atrybut naukowego dzieła. Przeciwnie: cały czas czujemy w Opisie ulu i iio/"‘ jego twórcy, jego indywidualność.

( / " vk lo się mówić, ze Kitowicz lak ukrył się w swoich pismach, w Pamiętnikach i w i '/ i.i. oby, u/dr/i, ze pozostawił swoim biografom same zagadki, które od lat próbują

.....et v "■ ni /u |iomocą odnajdowanych listów, z trudem wyszukiwanych dokumentów.

lup......li niewiele, nic juawic nic powiedział nam proboszcz rzeczycki o swoim życiu.

1 i