Części zdania - Orzeczenie

Konieczną częścią zdania jest orzeczenie.
Oznacza ono czynność, stan lub właściwość podmiotu.
Odpowiada na pytania: co robi podmiot?, kim jest?, jaki jest?, co się z nim dzieje?

Janek pisze.
Jedźmy na wycieczkę.
Olek jest uczniem.
Mama jest dobra i czuła.
Niebo stawało się szare.

Są dwa rodzaje orzeczenia:

a) Orzeczenie czasownikowe jest wyrażone formą czasownika osobowego:
Janek pisze.
Słońce świeci.

b) Orzeczenie imienne składa się z łącznika wyrażonego formą czasowników "być",
"stać się", "zostać", "musieć", "chcieć", "mieć" i orzecznika wyrażonego inną częścią mowy:
rzeczownika, przymiotnika, liczebnika, imiesłowu przymiotnikowego.
Janek został żołnierzem.
Słońce już było wysoko.
Wieczór był ciepły i cichy.
Chcę porozmawiać.
Nauka staje się przyjemnością.

Części zdania - Podmiot

Podmiot jest główną częścią zdania.
Podmiot może oznaczać osoby, zwierzęta, rzeczy, zjawiska, pojęcia.
Odpowiada na pytania: kto?, co?

PCK jest instytucją służącą ludziom.
Janek pisze.
Mama jest dobra i czuła.
Niebo stawało się szare.
Ojciec i matka poszli do kina.
Ona jest chora.
Przyjechali dwaj panowie.
"Ogniem i mieczem" jest interesującą książką.

Podmiot gramatyczny to rzeczownik występujący w mianowniku,
a także każda część mowy użyta w znaczeniu rzeczownika.

rzeczownik - Dom stoi na wzgórzu.
przymiotnik - Znajomy kupił nowy garnitur.
liczebnik - Wybiła dziesiąta.
czasownik - Tańczyć jest przyjemnie.
zaimek - On czyta.
przysłówek - Jutro należy do nas.
spójnik - "I" jest spójnikiem.
przyimek - "W" jest przyimkiem.
partykuła - "Li", "że" są partykułami.
wykrzyknik - "Och" rozległo się nagle.

Podmiot logiczny występuje w przypadkach zależnych:

a) gdy występuje wyraz wskazujący na brak lub nadmiar:

Dziś na ulicach dużo ludzi.
Brakuje ptasiego mleka.
W kuchni zabrakło soli.
Nie ma już wiatru.

b) gdy obok stoi liczebnik zbiorowy i główny powyżej pięciu oraz zaimek liczebny
lub przysłówek:

Do domu było ćwierć mili.
Kilkoro dzieci bawiło się w parku.
Sześć domów stało w rzędzie.
Przyjechało dwóch panów.
Gościowi spało się dobrze.
Zagrzmiały tysiące oklasków.

Podmiot domyślny jest wyrażony przez końcówkę czasownika osobowego:

Podróżujemy samochodem.
Popatrzyli na niego.
Wczoraj oglądaliście film, a dziś idziecie do teatru.
Czytałam już tę książkę.

Bywają zdania bezpodmiotowe:

Grzmi.
Taje.
Zmierzcha się.
Dnieje.
Świta.
Kłuje go w boku.
Swędzi.
Rozwidnia się.

Części zdania - Przydawka

Przydawka określa właściwości podmiotu i odpowiada na pytania:
jaki?, który?, czyj?, ile?.

Wczoraj była piękna pogoda.
Na polach leżał biały śnieg.
Jaś wyjechał rano o piątej.
W jego domu były piękne pokoje.
Piąty dzwon był największy.

Przydawka przymiotna bywa wyrażona za pomocą:
- przymiotnika:
Rozległy się potężne brawa.
Wczoraj była piękna pogoda.
- zaimka przymiotnego:
Bartek machał tą samą chorągiewką.
Strzaskał jakąś głowę.
- liczebnika: W oknach rozbłysło jedno, drugie, trzecie światło.
- imiesłowu przymiotnikowego:
Pięknie ubrana dama weszła do przystrojonej sali.

Przydawka rzeczowna zwyczajna jest wyrażona rzeczownikiem
w tym samym przypadku i liczbie co wyraz określany:
Rzeka Wisła przepływa przez miasto Warszawę.
Ksiądz Bernardyn uciekł się do swej tabakiery.

Przydawka rzeczowna porównawcza łączy się z rzeczownikiem określanym
za pomocą wyrazów: jak, jako, jakby, niby:
Ciosy spadały jak grad.
Struny zadzwoniły jak trąby mosiężne.
Na gładkie łączki niby jeziora śniące zstępowały smugi światła.
Często widać płaty ziemi jakby obdartej ze skóry.
Szczęśliwy człowiek jako kwestarz w Niehrymowie.
I bór czerwienił się na kształt ogromnego gmachu.

Przydawka dopełniaczowa wyraża się za pomocą rzeczownika w dopełniaczu:
Piękne są okolice Krakowa.
Słychać turkot pociągów i gwizd lokomotyw.
Na ławce w parku leżała teczka kolegi.

Przydawka przyimkowa jest wyrażona za pomocą rzeczownika z przyimkiem:
Na stole leżał zeszyt w kratkę.
Chmura z gradem szybko leci.

Dopowiedzenie to przydawka rozwinięta przez inne wyrazy określające:
Już trzykroć wrzasnął derkacz pierwszy skrzypek łąki.
Żubr, brodacz sędziwy, zadrżał we mchu.
Mickiewicz, największy polski poeta, spędził większą część życia na obczyźnie.

Części zdania - Dopełnienie

Dopełnienie to wyraz uzupełniający myśl wyrażoną w zdaniu. Jest to rzeczownik
lub inna część mowy występująca w roli rzeczownika. Dopełnienie odpowiada na pytania
przypadków zależnych:
Wiódł ślepy kulawego. (dopełniacz)
Pomaganie bliźnim jest cnotą. (celownik)
Piotr buduje dom. (biernik)
Dziecko rzuca piłką do kosza. (nadrzędnik)
Jan mówi o nim bardzo pochlebnie. (miejscownik)

Rozróżniamy dopełnienie bliższe i dalsze.

Dopełnienie bliższe jest wtedy, gdy przy zmianie czasownika staje się ono
podmiotem:
a) Jan niesie stół.
Stół jest niesiony przez Jana.
b) Musisz pilnować dziecka.
Dziecko musi być pilnowane.
c) Podziel dwanaście przez dwa.
Dwanaście podzielono przez dwa.

Dopełnienie dalsze nie zmienia się w podmiot:
Chłopczyk wysłuchał słów matki. Rozmawialiśmy o ojcu.
On jest skory do entuzjazmu.
Jan jest wytrzymały na niewygody.
Liczę na twą pracowitość.
Lubię czytać.
Daj lekarstwo choremu.

Części zdania - Okolicznik

Okolicznik wskazuje na okoliczności towarzyszące czynnościom, stanom lub
właściwościom, o których jest mowa w zdaniu. Okoliczniki najczęściej są przysłówkami,
rzeczownikami z przyimkiem oraz bezokolicznikami.

Okolicznik miejsca odpowiada na pytanie: gdzie?
Marta mieszka na wsi, nad rzeką.
Tam, w rzece jest dużo ryb.
W pobliskim lesie można znaleźć zwierzynę.
Gdzieniegdzie rośnie krzak głogu.

Okolicznik czasu odpowiada na pytanie: kiedy?
Wczoraj rano pojechałam do centrum.
Spotkałam go dwa lata temu.
Dziś idziemy do teatru.
Latem byliśmy nad morzem.

Okolicznik sposobu odpowiada na pytania: jak? w jaki sposób?
Chore dziecko z cicha stęka.
Odrabiaj lekcje starannie.
Szedł kulejąc.
Ciosy spadały jak grad.
Deszcz lał jak z cebra.

Okolicznik przyczyny odpowiada na pytanie: z jakiego powodu?
Dziewczyna zarumieniła się z wrażenia.
Przez ciebie spóźnię się do pracy.
Bez pracy niczego nie osiągniesz.
Wszyscy uśmiechali się z radości.

Okolicznik celu odpowiada na pytanie: w jakim celu?
Uczę się, aby umieć.
Janina poszła do sklepu po zakupy.
Szedłem wypełnić jego rozkazy.
Misjonarz przybył nawracać to plemię.

Okolicznik stopnia i miary odpowiada na pytanie: jak dużo?
Nie oddalaj się nawet na krok.
Brat jest wyższy o głowę ode mnie.
Głos miał nadzwyczaj miły.

Okolicznik warunku odpowiada na pytanie: pod jakim warunkiem?
W razie deszczu wezmę parasol.
Wygraj w polu, a wygrasz i w sądzie.

Okolicznik przyzwolenia odpowiada na pytanie: mimo co?
Chociaż byli głodni, pojadali wolno.
Jakkolwiek osoba jej uczyniła dobre wrażenie, była mu obojętna.

---