1. Na czym polega koncepcja horyzontalnego działania praw człowieka

Horyzontalne obowiązywanie praw jednostki, pod pojęciem tym należy rozumieć ich obowiązywanie między osobami fizycznymi. Natomiast obowiązywanie pomiędzy os fizyczną z jednej strony a osobą prywatną z drugiej strony jest wertykalnym obowiązywaniem praw ( państwo - jednostka). 
Bezpośrednie horyzontalne obowiązywanie polega na traktowaniu gwarantowanych praw jednostki jako obiektywnych zasad wiążących podmioty stosunków cywilno-prawnych i mogących stanowić podstawę roszczeń cywilno- pr. 
Natomiast Pośrednie horyzontalne obowiązywanie to oddziałanie konstytucyjnie gwarantowanych praw jednostki jako klauzul generalnych lub wartości wyrażonych w Konstytucji pomocnych przy dokonywaniu wykładni norm prawa cywilnego, prawa te nie mogą stanowić podstawy dla roszczeń cywilno-prawnych

2. Prawa i wolności ekonomiczne, socjalne i kulturalne w Konstytucji RP 

Polska Konstytucja zasadniczo bardzo szeroko odnosi się do uprawnień jednostki o charakterze ekonomicznym, socjalnym i kulturalnym. Do praw ekonomicznych zalicza się w szczególności: swobodę podjęcia i prowadzenia działalności gospodarczej, prawo do własności i jej ochrony, prawo do ochrony innych praw majątkowych, prawo do dziedziczenia, wolność wyboru miejsca pracy i wykonywania zawodu, prawo do wynagrodzenia, prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, prawo do urlopu. Konstytucja nakłada na ustawodawcę obowiązek podjęcia określonych działań, których efektem stać się ma pełne urzeczywistnienie ich treści, a praktyce stworzenie różnych form świadczeń socjalnych, których adresatem jest jednostka. Pomocnicza działalność państwa musi jednak uwzględnić istniejące potrzeby społeczne oraz faktyczne możliwości ich zaspokojenia. Możliwości te wyznaczane są przez inne podlegające ochronie wartości konstytucyjne ( np. równowaga budżetowa), które mogą w pewnym zakresie być sprzeczne z rozwiązaniami ustawowymi zmierzającymi do maksymalizacji gwarancji socjalnych. Ochrona praw socjalnych powinna przejawiając się w takim ukształtowaniu rozwiązań ustawowych, które stanowić będą optimum realizacji wszystkich zawartych tam postanowień. 
Do katalogu praw i wolności socjalnych zaliczamy: prawa do zabezpieczenia społecznego, prawo rodzin znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej do szczególnej pomocy z strony władz publicznych, prawo do ochrony zdrowia, powiązane z obowiązkiem państwa w zakresie: zapewnienia równego dostępu do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych z środków publicznych, zapewnienia szczególnej opieki zdrowotnej dzieciom, kobietom ciężarnym, osobom niepełnosprawnym i osobom w podeszłym wieku, a także obowiązkiem zwalczania chorób epidemicznych i zapobieganiu negatywnym dla zdrowia skutkom degradacji środowiska, obowiązek popierania kultury fizycznej, obowiązek prowadzenia polityki zabezpieczającej bezpieczeństwo ekologiczne, zaspokojenie potrzeb mieszkaniowych. Prawa kulturalne : prawo do nauki, zakładania szkół, wolność twórczości artystycznej i naukowej, wolność ogłaszania wyników prowadzonych badań, wolność nauczania, wolność korzystania z dóbr kultury.

3. Jak w Konstytucji uregulowana jest równość wobec prawa 

Równość wobec prawa reguluje art. 32 stanowi on iż wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne. Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny. 
Jest to zasada konstytucyjna nakazująca, aby prawo traktowało w podobny sposób osoby znajdujące się w podobnej sytuacji. Konstytucja RP zakazuje w szczególności naruszania równości (dyskryminowania lub uprzywilejowania) ze względu na płeć, urodzenie, wykształcenie, zawód, narodowość, rasę, wyznanie i pochodzenie społeczne. 

Prawne zróżnicowanie sytuacji obywateli jest niedopuszczalne, zwłaszcza gdy sprzeciwia się temu zasada niesprawiedliwości społecznej. Od równości wobec prawa należy odróżnić równość w prawie, nakazującą ukształtowanie treści prawa w sposób wykluczający nieuzasadnioną dyskryminację lub uprzywilejowanie

4. W jakich przypadkach można ograniczyć wolności i prawa konstytucyjne 

Ograniczenie dopuszczalne jest jedynie w drodze ustawy, tylko wtedy gdy jest to konieczne w demokratycznym państwie dla jego:- bezpieczeństwa,- porządku publicznego, -ochrony środowiska, -zdrowia,- moralności publicznej,- wolności i praw innych osób, i tylko wtedy gdy określonego celu nie można osiągnąć w inny sposób mniej uciążliwy dla obywatela- słabiej ingerujących w sferę jego praw i wolności.3 zasady, które cechują konstrukcję ograniczania pr i wolności w RP:1 zas. wyłączności ustawy,2 zas proporcjonalności,3 zas zachowania istoty wolności i pr jednostki. 
1 Zasada wyłączności ustawy polega na przyjęciu założenia, iż ustawa reguluje materie najważniejsze, akty niższej rangi jak ustawa maja charakter wykonawczy i mogą być wydawane Tylko na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie, w celu je wykonania. Do materii ustawowych zalicza się określenie statusu jednostki w państwie, a zwłaszcza konkretyzację ograniczeń przysługujących jednostce wolności i praw. 
2 Ważne jest aby zachować proporcję między zakresem ingerencji a rangą interesu publicznego który ma podlegać ochronie. Oceniając czy dane ograniczenie jest proporcjonalne należy kierować się trzema kryteriami: 1przydatności- ocena dotyczy tego czy wprowadzana regulacja może doprowadzić do osiągnięcia zamierzonego celu,2 konieczność- ocena następuje poprzez wykazanie niezbędności ingerencji ustawodawcy w sferę praw i wolności, w szczególności w odniesieniu do dobra, którego ochrona stała się przesłanką tej ingerencji, 3 proporcjonalności sensu stricte: ocena ma na celu stwierdzenie, czy nałożone ograniczenia (stopień i zakres ingerencji) są proporcjonalne do osiągniętych celów oraz korzyści. Przyjmuje się że bardziej rygorystycznie oceniane są regulacje wkraczające w sferę praw i wolności osobistych i politycznych a mniej pr. ekonom, socjalne, kulturalne. 
3 Ograniczenia nawet wprowadzane w drodze ustawowej nie mogą naruszać istoty wolności i pr. Prze istotę pr. i wolności rozumie się treści mające znaczenie podstawowe, których ograniczenie jest równoznaczne z ich eliminacją, oraz elementów dodatkowych, modyfikowanych tak aby nie zniszczyć tożsamości danego prawa. Ustawodawca powinien nie tylko powstrzymywać się od takiego działania które wprowadzałoby zakaz korzystania z określonej wolności, ale również od takiego, które nadmiernie ogranicza daną wolność. 
Ograniczanie wolności i praw w związku z wprowadzeniem stanu nadzwyczajnego. W Pl możliwe jest wprowadzenie jednego z trzech takich stanów: wojennego, wyjątkowego, klęski żywiołowej. Zasadniczą cechą działania organów w czasie stanu nadzwyczajnego. Jest adekwatność do zagrożenia i jak najszybsze przywrócenie normalnego funkcjonowania- zasada proporcjonalności. Państwo musi tez wykazać że wprowadzenia takiego stanu było niezbędne, a zagrożenia nie można było uniknąć stosując środki właściwe dla funkcjonowania państwa demokratycznego. Bezwzględnym wymogiem jest ogłoszenie takiego stanu. Skutkiem wprowadzenia takiego stanu jest zwiększenie prerogatyw władzy wyk. I ograniczenie wolności i praw obywatelskich, przy jednoczesnym zwiększeniu obowiązków jednostki. Konstytucja przyjęła rozwiązanie zgodnie z którym określa się które prawa i wolności nie mogą być ograniczone w czasie stanu wojennego i wyjątkowego, a które mogą trakcie stanu klęski żywiołowej. Zgodnie z art. 233 Konstytucji w trakcie stanu wojennego i wyjątkowego nie można ograniczyć pr takich jak: godność czł, nabywanie i utrata obywatelstwa, opieka ze strony państwa na obywatelem pl za granicą, zasady humanitarnego traktowania, ponoszenia odp. karnej, pr do sądu, pr do ochrony życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz decydowania o życiu osobistym, wolności sumienia i wyznania, prawa do petycji, prawo do ochrony rodziny i dziecka. 
Ograniczenia mogą mieć formę: zawieszenia poszczególnych praw i wolności, wprowadzenia określonych zakazów i nakazów, reglamentacja poszczególnych wolności oraz praw. 
W czasie trwania klęski żywiołowej ograniczeniu ulec może wyłącznie: wolność działalności gospodarczej, wolności osobiste, nienaruszalność mieszkania, wolność poruszania się na terytorium RP, pr do strajku, pr własności, wolności pracy, pr do wypoczynku i urlopu. Ograniczenia te dotyczą wszystkich os. Fiz , os. Pr , jednostek organizacyjnych mających siedzibę na terenie objętym klęską żywiołową. Rodzaje ograniczeń powinny odpowiadać charakterowi oraz intensywności zagrożeń stanowiących przyczyny wprowadzenia stanu nadzwyczajnego, a także zapewniać przywrócenie normalnego funkcjonowania państwa.

5. Tytuły rozdziałów z Karty Praw Podstawowych (6 części): 

KPP składa się z preambuły oraz 54 artykułów, które tworzą 7 rozdziałów:

1. Godność człowieka (art. 1-5).

2. Wolności (art. 6-19).

3. Równość (art. 20-26).

4. Solidarność (art. 27-38).

5. Prawa obywatelskie (art. 39-46).

6. Wymiar sprawiedliwości (art. 47-50).

7. Postanowienia ogólne (art. 51-54).

6. Aspekt powszechności praw człowieka 

Aksjologiczny

Ontyczny- Prawa człowieka to prawa przysługujące każdemu człowiekowi. Powszechność wynika z faktu, iż prawa te przysługują każdemu, tylko z racji, że jest człowiekiem. Prawa człowieka były, są i będą wszędzie tam, gdzie mamy do czynienia z bytem ludzkim - w każdej epoce, kulturze, społeczeństwie, państwie, niezależnie od dominujących systemów moralnych, religijnych czy prawnych. Przysługują niezależnie od cech czy zdolności konkretnego człowieka i niezależnie od jego indywidualnych przekonań.

7. Struktura normatywna praw człowieka 

Prawa człowieka nie są pochodną łaski czy przywileju zawdzięczanego państwu i zależnego od jego woli. Wszystkie dokumenty praw człowieka przyjmują ich przyrodzoność i powszechność, co wynika z ludzkiej godności. Prawa te są pierwotne w stosunku do państwa. PODMIOTEM UPRAWNIONYM jest każdy człowiek. Każdy człowiek ma legalny tytuł do pełnego z nich korzystania. Mocą Konwencji Europejskiej korzystać z podmiotowości praw człowieka może też grupa osób lub organizacja pozarządowa. prof Jasudowicz podkreśla, że pośród podmiotów zbiorowych szczególnie wyraźne mogą się zdawać mniejszości lub związki zawodowe, lecz na pierwszym planie znajdują się tutaj prawa jednostek, a tylko w pewnej mierze - grup. Podkreśla on, że w jego opinii niewątpliwie podmiotem praw człowieka jest rodzina. Inni twierdz też, że państwo. PODMIOT ZOBOWIĄZANY to przede wszystkim państwo. Jest ono zobowiązane wobec i na rzecz ludności na jego terytorium (obywatele, cudzoziemcy i bezpaństwowcy). państwo jest zobowiązane do poszanowania i przestrzegania praw człowieka. Jednym z podstawowych obowiązków państwa jest obowiązek normotwórczy. Gdy mówimy o państwie jako podmiocie zobowiązanym mamy na myśli cały jego aparat. Państwo ma ponadto roztaczać nad jednostką ochronę przed innymi jednostkami. za podmiot zobowiązany można uznać tez jednostkę. Każdemu uprawnieniu odpowiada obowiązek, a jednostka, ze względu na podmiotowość innych osób, musi się świadomie samoograniczyć. PRZEDMIOTEM praw/wolności człowieka jest obszar istotny dla jego samorealizacji. Przedmiot ten zawsze przyjmuje postać uprawnienia lub zobowiązania, z tym że dominują w nich albo elementy negatywne, albo pozytywne. Zobowiązania powstają głównie od momentu związania danym paktem. ROSZCZENIE PRAWNE może mieć charakter krajowy lub międzynarodowy. Służy ono w kontekście praw obywatelskich i politycznych. Nie jest ono konieczną cechą ochrony praw socjalnych. 

8. Skarga do ETPC 

Jest to skarga składana do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu przeciwko państwu-stronie Europejskiej Konwencji Praw Człowieka w związku z naruszeniem przez to państwo tejże Konwencji. 

Podstawy dla złożenia skargi 
Podstawą do złożenia skargi jest naruszenie Konwencji przez państwo i niemożność dochodzenia swoich praw w tym państwie. Złożenie skargi przeciwko państwu nie oznacza wcale, że osobą, która dopuszcza się naruszenia czyjegoś prawa musi być przedstawiciel władz czy inny funkcjonariusz publiczny. Prawa mogą zostać naruszone przez innych obywateli, jednak odpowiedzialność państwa polega na tym, że nie działało o­no skutecznie w obronie tychże praw. (Przykład: ofiara przemocy domowej, która cierpi z rąk swojego partnera będzie skarżyć państwo w sytuacji, gdy wielokrotnie zwracała się o pomoc do policji, prokuratury, sądu i innych powołanych organów, a te nie wykonały wystarczająco swoich obowiązków w zakresie zapewnienia jej bezpieczeństwa, narażając ją na dalszą przemoc, przez co zostało naruszone jej prawo do życia i zdrowia, gwarantowane Konwencją). 
Kto może złożyć skargę
Skargę może złożyć każda osoba, znajdująca się na terytorium państwa-strony Konwencji, której prawa gwarantowane Konwencją zostały naruszone. 
Osoba ta nie musi być obywatelem państwa, które naruszyło jego prawa. 
Skargę mogą też składać organizacje pozarządowe (stowarzyszenia, fundacje) grupy obywateli, osoby prawne (firmy, kościoły, partie polityczne). 
Skarga może być złożona osobiście, ale także przez upoważnionego przedstawiciela (adwokata, radcę prawnego). 
Warunki dopuszczalności skargi
-wyczerpanie przez skarżącego krajowych środków odwoławczych w sprawie. 
Oznacza to, że dopiero po zakończeniu procedur przewidzianych prawem krajowym można wnosić skargę. (Np. jeśli w danej sprawie można się odwołać do sądu 2 instancji, to najpierw trzeba wykorzystać tę drogę i ewentualnie później skarżyć się do ETS-u). Jeśli w danej sprawie brak jest procedury odwoławczej, to wtedy skarga skierowana może być od razu. 
-skargę może złożyć jedynie osoba pokrzywdzona, albo jej przedstawiciel; 
-skarga musi zostać złożona w terminie 6 miesięcy od ostatecznego rozstrzygnięcia w sprawie (od ostatecznego wyroku sądu, decyzji administracyjnej, itd.) 
-w sprawie skargi nie może toczyć się obecnie lub w przeszłości postępowanie przed innym organem międzynarodowym; 
- skarga składana jest na formularzu i zawiera dane osoby skarżącej oraz nazwę państwa, przeciw któremu jest skierowana, zwięzłe opisanie stanu faktycznego, podanie artykułów Konwencji, które wg osoby skarżącej zostały naruszone, a także wskazanie, jakie procedury w sprawie zostały podjęte, podanie języka, w jakim ma zostać sporządzone postanowienie Trybunału. 

• Skargę warto od razu napisać po angielsku lub francusku (są to dwa oficjalne języki Trybunału). 

• Skargę składa się bez konieczności opłacenia kosztów sądowych.

9. Przesłanki dopuszczalności skargi indywidualnej do ETPC

1. termin wniesienia (6 mies. Od podjęcia ostatecznej decyzji w sprawie będącej przedmiotem skargi chyba, że zaistnieją jakieś nadzwyczajne okoliczności, które zgodnie z zasadami prawa międzynarodowego zwalniają z obowiązku terminu)

2. Przesłanki materialne:
   1. przesłanka dopuszczalności skargi odnosząca się do jej podmiotu (rationae personae) 
   (może nim być każda osoba [bez wpływu na wiek skarżącego i brak zdolności do czynności prawnych], org. pozarządowa lub grupa jednostek) 
   2. nie jest możliwa skarga anonimowa lub abstrakcyjna
   3. nie jest możliwe złożenie skargi na rzecz innej osoby, chyba że naruszenie prawa ofiary, uczyniło krzywdę drugiej osobie poprzez bliski stosunek tych dwóch osób lub ma własny interes do dochodzenia tego naruszenia.
   4. naruszenie nastąpiło po wejściu w życie konwencji, chyba, że te działania trwają nadal
   5. należy wykorzystać „w normalny sposób środki, które są dostępne do załatwienia sprawy” (zasada 
   subsydiarności)
   6. przedmiot: naruszenie praw gwarantowanych w art. 2-18 lub w protokołach dodatkowych
   7. zakaz kumulacji (nie może być przedmiotem sprawa co do istoty identyczna z rozpatrzoną już przez Trybunał lub która została poddana międzynarodowej procedurze)
   8. niedopuszczalna skarga stanowiąca nadużycie prawa do skargi
   9. skarżący na skutek czynu nie znalazł się w istotnie niekorzystnej sytuacji, chyba że poszanowanie praw człowieka określonych w Konwencji i Protokołach dodatkowych wymaga merytorycznego zbadania sprawy

10. Przesłanki formalne dopuszczalności skargi konstytucyjnej:

• 3miesięczny termin od doręczenia skarżącemu prawomocnego wyroku, ostatecznej decyzji lub innego ostatecznego rozstrzygnięcia,

• forma pisma procesowego, przymus adwokacji, który nie obowiązuje, jeżeli skarżącym jest sędzia, prokurator, notariusz, profesor lub doktor hab. nauk prawnych,

• nie jest wymagana opłata wpisowa jako przesłanka formalna.

• Materialne naruszenie wolności lub prawa musi mieć charakter osobisty, aktualny i bezpośredni. Na tej podstawie doktryna sformułowała 3 rodzaje interesów:

osobisty-zakłada, że musi on osobiście dotyczyć skarżącego,

prawny musi dotyczyć sytuacji prawnej skarżącego ,

aktualny naruszenie prawa lub wolności nie może mieć charakteru potencjalnego, hipotetycznego

• Zasada subsydiarności, czyli skarżący powinien wykorzystać wszystkie uprzednio inne dostępne mu środki prawne i wyczerpać normalny tok instancyjny

11. Prawa człowieka w Konstytucji RP

Można dokonać następującej klasyfikacji praw i wolności:

Osobiste - dotyczą możliwości swobodnego rozwoju jednostki, bez ingerencji z zewnątrz:

- prawo do życia,

- wolność od eksperymentów naukowych bez zgody, tortur, stosowania kar cielesnych,

- prawo do nietykalności osobistej,

- prawa zatrzymanych do humanitarnego traktowania, poinformowania o powodach zatrzymania, odszkodowania za niesłuszne zatrzymanie, wzruszenia decyzji o zatrzymaniu, prawo nie działa wstecz

- prawo do sądu,

- prawo do decydowania o własnym życiu osobistym,

- wolność i ochrona tajemnicy komunikowania się,

- prawo rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami,

- swoboda wyboru miejsca zamieszkania i pobytu,

- swoboda podróżowania, opuszczania i powrotu do kraju,

- zakaz wydalania obywateli,

- wolność słowa i zakaz cenzury,

- prawo do azylu,

- prawo do ochrony danych osobowych.

Polityczne:

- wolność zgromadzeń,

- wolność zrzeszania się (w tym w związkach zawodowych),

- prawo dostępu do służby publicznej,

- prawo dostępu do informacji publicznej,

- czynne i bierne prawo wyborcze,

- prawo do występowania z petycjami, skargami i wnioskami do organów władzy publicznej,

- obywatelska inicjatywa ustawodawcza (wyrażona w innym rozdziale).

Ekonomiczne, socjalne i kulturowe - ich realizacja nie jest narzucona sztywno, musi zależeć od możliwości i aktualnej sytuacji kraju, tak by nie naruszać innych zasad konstytucyjnych (np. równowagi budżetowej); wyznacza jedynie główne kierunki działania władz, które mają zmierzać do zrealizowania założeń konstytucyjnych:

- swoboda podjęcia i prowadzenia działalności gospodarczej,

- prawo do własności i jej ochrony,

- prawo do dziedziczenia,

- wolność wyboru miejsca pracy,

- prawo do wynagrodzenia,

- prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy,

- prawo do urlopu,

- prawo do zabezpieczenia socjalnego,

- prawo rodzin w ciężkiej sytuacji do pomocy ze strony państwa,

- prawo do ochrony zdrowia,

- zaspokojenie potrzeb mieszkaniowych,

- prawo do nauki,

- wolność twórczości artystycznej i naukowej,

- wolność korzystania z dóbr kultury.

Konstytucja określa także obowiązki obywateli, polegające na:

posłuszeństwie wobec prawa i ostatecznych rozstrzygnięć władz publicznych, wierności wobec Ojczyzny (dbałość o środowisko, obrona), ponoszeniu świadczeń publicznych

12. Rodziny/Generacje praw człowieka 

W 1948 roku ogłoszono Powszechna Deklarację Praw Człowieka, następnie ONZ w 1966 roku opublikowała dwa ważne dokumenty: Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych, w których wyodrębniono rodzaje praw człowieka. 
Karel Vasak francuski prawnik pod koniec lat siedemdziesiątych zaproponował wyodrębnienie praw człowieka i podział ich na trzy generacje (kategorie). 
Prawa I generacji 
Prawa I generacji to podstawowe (fundamentalne), wynikające z natury ludzkiej, niezależne od stanu prawnego obowiązującego w państwie. Źródła tych praw można odnaleźć w filozofii oświecenia oraz ideologii liberalnej. Współcześnie zapisane są w każdej konstytucji państwa demokratycznego. 
Związane z egzystencją ludzką: 
• Prawo do życia 
• Prawo do wolności osobistej 
• Wolności do tortur 
Związane z wolnością światopoglądu: 
• Wolność wyznania 
• Wolność sumienia, 
• Wolność myśli 
• Wolność wyrażania poglądów 
Związane z egzystencją prawną człowieka: 
• Prawo do informacji 
• Równość wobec prawa 
• Prawo do osobowości prawnej 
• Prawo do ochrony prawnej w postępowaniu sądowym 
• Prawo do tajemnicy korespondencji 
• Prawo do swobodnego przemieszczania się 
Związane z prawami politycznymi (obywatelskimi): 
• Bierne i czynne prawo wyborcze 
• Prawo zrzeszania się 
• Prawo do skarg na organy państwa 
• Prawo do udziału w życiu publicznym 
• Prawo równego dostępu do urzędów 
Prawa II generacji 
Prawa II generacji to prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne, zapewniają jednostce rozwój fizyczny i duchowy oraz bezpieczeństwo socjalne. Nakładają na państwo obowiązki ekonomiczne i socjalne wobec obywatela. Źródłem praw II generacji jest min. Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych z 1966roku. Do praw II kategorii należą: 
Prawa ekonomiczne 
• Prawo do pracy 
• Prawo do wynagrodzenia 
• Prawo do słusznych warunków pracy 
• Prawo do tworzenia związków zawodowych. 
Prawa socjalne: 
• Prawo do świadczeń socjalnych i ubezpieczeń 
• Prawo do ubezpieczeń zdrowotnych 
• Prawo do wypoczynku 
• Prawo do ochrony zdrowia 
• Prawo do zabezpieczenia społecznego. 
Prawa kulturalne: 
• Prawo do uczestnictwa w życiu kulturalnym 
• Prawo do edukacji - nauki 
• Prawo do swobodnych badań 
• Prawo do korzystania z osiągnięć rozwoju cywilizacyjnego 
• Prawo do wolności sztuki 
Prawa III generacji 
Prawa III generacji to prawa kolektywne, solidarnościowe, czyli uprawnienia przysługujące grupom, 
zbiorowością, narodom, odnoszące się do jakości ich życia. Do praw III generacji należą: 
• Prawo do pokoju 
• Prawo do demokracji 
• Prawo do rozwoju 
• Prawo do zdrowego środowiska naturalnego 
• Prawo do pomocy humanitarnej 
• Prawo narodów do samostanowienia 
• Prawo do rozwoju 
• Prawo do równości wszystkich ludów i narodów 
• Prawo do własnych zasobów i bogactw naturalnych 
• Prawo do zachowania własnej tożsamości i praw etnicznych (odnosi się do mniejszości narodowych i etnicznych) 
• Prawo do wspólnego dziedzictwa przeszłości, 
• Prawo do ochrony danych osobowych. 
W prawodawstwie międzynarodowym uważa się za obowiązkowe przestrzeganie praw I generacji, natomiast II i III w miarę możliwości. Warto również pamiętać o różnicy pomiędzy zapisem „prawo” i „wolność”. Pierwsze pojęcie odnosi się do uprawnień nadanych przez konkretne przepisy prawne, natomiast drugie określa granice, których nie wolno przekroczyć. Ograniczanie praw i wolności może wystąpić tylko na określony czas i w wyjątkowych sytuacjach. Nie można pod żadnym pozorem ograniczać praw I generacji, w tym prawa do życia.

13. Typologia problematyki powszechności praw człowieka 

Systematyka: 
a) Powszechność można rozpatrywać ze względu na aspekt: 
- opisowy - prawa człowieka powszechnie dostrzegane, respektowane i uznane, 
- normatywny - prawa człowieka powszechnie istniejące i obowiązujące, 
b) Aspekt typologiczny ze względu na rozróżnienie ze względu na ujęcie: 
- realne relacje standardów treściowych, 
- powszechność standardów treściowych, 
- powszechność występowania uznawania koncepcji praw człowieka 
c) Aspekt ze względu na odróżnienie praw od wolności: 
- powszechność praw i wolności, 
- powszechność tylko wolności, 
- powszechność tylko praw 
d) Aspekt ze względu na różna koncepcję podstaw istnienia praw człowieka i uzasadnienie norm chroniących prawa człowieka: 
- powszechność ugruntowana ontycznie, na byciu człowiekiem -> chodzi o osobę, 
- powszechność oparta na cechach człowieka 
- powszechność oparta na elementarnej strukturze relacji społecznych 
- powszechność oparta na wydarzeniach kulturowych, 
- powszechność oparta na powszechnym obowiązywaniu praw człowieka, a w tym powszechność ugruntowana w aktach prawnych, 
- powszechność funkcjonalna oparta na funkcjonowaniu procedur kontrolnych i ich efektywności 
- powszechność ugruntowana w prawach zwyczajowych, 
- powszechność ugruntowana w przynależności do wspólnoty międzynarodowej 
e) Element uzasadnienia norm chroniących prawa człowieka - powszechność ugruntowana aksjologicznie 
- w wartościach jako rzeczywistości kulturowej, 
- w wartościach jako korelatach skłonności ocennych, 
- powszechność ugruntowana w wartościach jako bytach idealnych, 
- w wartościach jakoś korelatach tylko aktów woli bytu absolutnego 
f) Powszechność ze względu na podmiot uprawnień i obowiązków 
- powszechność uprawnienia do określonych stanów rzeczy 
- powszechność obowiązków respektowania dotyczących każdego państwa, organizacji, człowieka 
g) Powszechność ujęta w typologię ze względu na różne dziedziny życia: 
- powszechność kulturowa z powszechnością w doktrynach religijnych, 
- powszechność w przekonaniach moralnych, 
- powszechność filozoficzna, teoretyczna, polityczna, pozytywno - prawna, w tym ze względu na system prawny 
h) Powszechność ponad kategorialna, 
i) Powszechność ze względu na zdeterminowanie treści standardów praw człowieka 
- powszechność materialna, 
- powszechność formalna.

14. Przedstaw metody zupełnie specyficzne w procesie interpretacji tekstów praw człowieka (metodologia wykładni) 

Należy skupić się na dwóch istotnych metodach: 
- teleologicznej 
- tekstualnej 
Różnorodność interpretacji ukazuje, że nie zawsze stosowane są klasyczne sposoby interpretacji, gdyż istnieją również dyrektywy wprowadzane bezpośrednio z Konwencji i z innych aktów prawnych. 
• Art. 10 Konwencji Europejskiej „predemokracja” - stanowiący o wolności ekspresji będącej warunkiem postępu demokracji; koncepcja społeczeństwa demokratycznego pozwoliła tu na dopuszczalność krytyki stosowanej przez prasę; owa wolność pociąga za sobą upowszechnianie nowych idei, będących elementem kontroli polityki; 
• Art. 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka stanowi, że musi być utrzymana równowaga między koniecznością nadzoru a wolnością 
Metody interpretacji mają swój klasyczny rodowód. Jednak ze względu na dychotomię interpretacji wyróżnia się dwie reguły interpretacji - klasyczne i specyficzne. 
METODY SPECYFICZNE 
a. Ewolucyjna - związana z teologiczną i pojawia się w orzecznictwie europejskim. Należy zagłębić się w orzecznictwo ET w sprawie belgijskiej, zaznaczono tam, że ochrona podstawowych praw wynika nie tylko z przepisów, ale przede wszystkim z rozwoju. Normy muszą nadążać za postępem technicznym i społecznym. Wykładnia ewolucyjna nakazuje w procesie interpretacji sięgać do innych interpretacji i źródeł inspiracji, pod warunkiem, że są one wspólne dla danych Państw Konwencji. W ten sposób Konwencja staje się „żywa” - interpretowana pod wpływem dnia dzisiejszego. Wykładnia ta nie zawsze jest korzystna, np. transseksualizm będący następstwem zmian społecznych, warunków dnia dzisiejszego i mentalności społecznej. Nie jest to metoda idealna. Choć jest to wykładnia rozszerzająca, to jednak ograniczona, te ograniczniki poddawane są krytyce. 
b. Autonomiczna - jest najbardziej oryginalną metodą orzecznictwa europejskiego (a w praktyce Komitetu Praw Człowieka); ważne są tu dwa aspekty: aby przedmiot ująć w sposób najpełniejszy - cel i przedmiot (wykładnia teologiczna), a sam proces interpretacji powinien się odbywać w sposób spójny; zmierza to do stworzenia wspólnoty prawa i nadania Traktatowi wyższości w stosunku do innych porządków, nakazując odrzucenie krajowych definicji i nadania im międzynarodowego charakteru, terminy i koncepcje sa niezależne od krajowego systemu prawnego i mają sens autonomiczny; źródłem interpretacji powinien być sam Pakt - przedmiot i cel Paktu; powoduje to pewien konflikt, niektórzy uważają, że każdy pakt „ma własne życie” i powinien być interpretowany dokładnie, natomiast inni twierdzą, że określenie „międzynarodowe” nie może być oderwane od sytuacji w prawie krajowym; źródłami pojęć w Konwencji Europejskiej są: prawo krajowe, tekst Konwencji, zasady tam ujęte, prawo zwyczajowe; najczęściej jednak źródłem są zasady wspólne prawa materialnego i procesowego

15. Godność osobowa i godność osobowościowa 

Godność osobowa oznacza wartość człowieka, która jest stała, niezniszczalna, zobowiązująca, wrodzona. Godność osobowa wpisana jest w ontyczną strukturę człowieka, co oznacza, że człowiek nie może się jej pozbyć, tak jak nie może się pozbyć własnej natury. Godność ta przysługuje każdemu tylko z tej racji, że jest człowiekiem i to niezależnie jakim człowiekiem: świętym, chorym, nienarodzonym, mądrym, biednym, bogatym, niedorozwiniętym itd. Rodzi to konsekwencje w etyce - nikt nie może być zabity, nikogo nie można pozbawić życia dla jakichś celów. Człowiek jest wartością samą w sobie - posiada godność.

Godność osobowościowa - związana jest z nabytymi przez człowieka cechami, cnotami. Im ktoś w większym stopniu rozwija swą dobroć, tym posiada większą godność osobowościową. Ta pierwsza jest właściwa każdemu człowiekowi, należna mu się z faktu samego bycia człowiekiem. Godność osobowościowa natomiast jest zależna od podjętego przez daną osobę trudu (tego co w życiu dokonała) i wiąże się z rozwojem osobowości etycznej. Jest jedną z podstawowych wartości w etyce rozwoju.

Analizując godność osobową i osobowościową, należy podkreślić, że są one niepodzielne i łączą się ze sobą w sposób integralny z uwagi na fakt, iż ludzki byt jest jednością cielesna-duchową, a godność obejmuje zarówno stronę duchową, jak i cielesną. Obydwie godności są zatem niepodzielnie powiązane ze sobą. Wrodzona godność osoby ludzkiej jest podstawą i wymogiem nabywania godności osobowościowej. Stanowią one integralną całość bez możliwości utożsamiania jednej z drugą.

16. Prawa podstawowe - obywatelskie w UE (omów systematykę KPP)

W doktrynie istnieją wątpliwości co do tego, jak należy traktować zamienne używanie w prawie wspólnotowym pojęć „prawa człowieka” i „prawa podstawowe” wobec braku podstaw do ich rozróżnienia przeważa pogląd, że są to pojęcia tożsame. Przy czym ,jak wskazuje literatura, prawa człowieka przybierają postać praw podstawowych w ramach wspólnotowego porządku prawnego, natomiast na zewnątrz UE używane jest raczej termin „praw człowieka” 
Aby omówić systematykę tych praw trzeba przedstawić „Kartę Praw Podstawowych” która rozszerzyła i skonsolidowała podstawowe prawa deklarowane już wcześniej w różnych dokumentach oraz w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości. 
Karta obejmuje wszystkie kategorie praw, osobiste polityczne, socjalne, kulturalne i ekonomiczne. Składa się z kilku części. 
I. Godność człowieka (art. 1-5): 
ochrona godności ludzkiej; prawo do życia (w tym zakaz orzekania i wykonywania kary śmierci); prawo do integralności cielesnej (w tym zakaz praktyk eugenicznych, zakaz czerpania zysków z ciała ludzkiego jako takiego i jego części, zakaz klonowania w celach reprodukcyjnych); zakaz tortur i poniżającego traktowania lub karania; zakaz niewolnictwa i pracy przymusowej. 
II. Wolności (art. 6-19): 
prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego; prawo do poszanowania prywatności i życia rodzinnego; ochrona danych osobowych; prawo do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny; wolność myśli, sumienia i religii; wolność przepływu informacji i wyrażania opinii; wolność zgromadzania się i stowarzyszania się; wolność sztuki i badań naukowych; prawo do edukacji; wolność wyboru zawodu i prawo do zatrudniania się w każdym państwie UE; wolność prowadzenia działalności gospodarczej; prawo własności (w tym własności intelektualnej); prawo do azylu; ochrona na wypadek wydalenia i ekstradycji. 
III. Równość (art. 20-26): 
równość wobec prawa; zakaz wszelkiej dyskryminacji; poszanowanie różnorodności kulturowej, religijnej i językowej; równość płci ale przy dopuszczeniu „specyficznych korzyści dla płci niedostatecznie reprezentowanych”; prawa dziecka; prawa osób starszych; integracja osób niepełnosprawnych. 
IV. Solidarność (art. 27-30); 
prawo pracowników do informacji i konsultacji; prawo do układów zbiorowych i wspólnych działań; prawo do pomocy społecznej i mieszkaniowej; prawo do ochrony przed nieuzasadnionym zwolnieniem; prawo do dobrych warunków pracy; zakaz pracy dzieci i ochrona pracującej młodzieży; zakaz zwolnień z powodu macierzyństwa, prawo do zasiłku macierzyńskiego i opiekuńczego; prawo do pomocy socjalnej; prawo dostępu do służby zdrowia; ochrona środowiska; ochrona konsumenta. 
V. Prawa obywatelskie (art. 39-46): 
prawo do głosowania i kandydowania w wyborach do Parlamentu Europejskiego; prawo do głosowania i kandydowania w wyborach samorządowych; prawo do dobrej administracji; prawo dostępu do dokumentów unijnych; prawo składania skarg do Rzecznika Praw Obywatelskich; prawo składania petycji do Parlamentu; prawo przemieszczania się i osiedlania; prawo do ochrony dyplomatycznej i konsularnej. 
VI. Wymiar sprawiedliwości (art. 47-50): 
prawo do rzetelnego procesu sądowego; domniemanie niewinności i prawo do obrony; zasada legalizmu i proporcjonalności w procesie karnym; ne bis in idem procedatur (nikt nie może być ścigany lub skazywany z powodu faktów, co do których został już uniewinniony lub skazany; nie może być sądzony dwa razy o to samo). 
VII. Postanowienia ogólne (art. 51-54): 
zakres stosowania Karty (podczas implementacji prawa wspólnotowego przez ciała unijne); zakres gwarantowanych praw (mogą być ograniczone tylko, jeśli jest to konieczne dla ochrony dobra publicznego lub innego z praw, przy uwzględnieniu zasady proporcjonalności); zakaz interpretacji Karty w sposób uszczuplający prawa człowieka gwarantowane przez inne akty prawa międzynarodowego; zakaz nadużycia praw (nie mogą być interpretowane jako uprawnienie do wydania aktu prawnego niweczącego którekolwiek z praw i wolności).

17. Systemy regionalne ochrony praw człowieka 

System regionalny odnosi się do poszczególnych kontynentów i obejmuje: 

• system afrykański ( nadzoruje go Komisja Praw Człowieka i Ludów oraz jej organ pomocniczy - Afrykański Trybunał Praw Człowieka i Ludów. Komisja Praw Człowieka i Ludów rozpatruje sprawozdania z realizacji Afrykańskiej Karty Praw Człowieka i Ludów) 

• system interamerykański (opiera się na Amerykańskiej Konwencji Praw Człowieka. Gwarantem przestrzegania praw obywatelskich jest również Komisja Praw Człowieka i Między amerykański Trybunał Praw Człowieka) 

• system arabski (oparty na religii islamskiej i Arabskiej Karcie Praw Człowieka. Gwarantem przestrzegania praw jest także Komitet Ekspertów Praw Człowieka) 

• system europejski (jest oparty na działalności trzech instytucji: Rady Europy, Unii Europejskiej oraz Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie)

18. Zasady ogólne prawa międzynarodowego praw człowieka 

1. ZASADA UNIWERSALIZMU PRAW CZŁOWIEKA 
Prawa człowieka w samym swym założeniu mają przysługiwać każdemu człowiekowi. Potwierdzeniem tego jest terminologia traktatów praw człowieka, które w charakterze podmiotu uprawnionego wskazują „każdą osobę”; „każdego” czy też „każdą istotę ludzką”. W tym zakresie jest mowa o uniwersalizmie personalnym praw człowieka, którego przyjęcie przesądza o niedopuszczalności personalnych ograniczeń, jeżeli nie ma odpowiednich elementów lex specialis w treści traktatów praw człowieka. W tym kontekście zasada uniwersalizmu będzie ściśle współgrać z zasadą pełnego i skutecznego korzystania z praw człowieka. 
Uznanie uniwersalizmu personalnego przesądza także kwestię uniwersalizmu terytorialnego, wskazującego na niezależność praw człowieka od statusu terytorium. Wykluczone jest zatem rozróżnienie na podstawie statusu politycznego, prawnego lub międzynarodowego kraju lub terytorium, do którego dana osoba przynależy. 

2. ZASADA RÓWNOŚCI I NIEDYSKRYMINACJI 
Art. 2 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela najpełniej wskazuje względy wykluczające dyskryminację - chodzi o jakiekolwiek różnice rasy, koloru, płci, języka, wyznania, poglądów politycznych i innych, narodowości, pochodzenia społecznego, majątku, urodzenia lub jakiegokolwiek 
innego stanu. Formuła stosowana w Deklaracji uzmysławia, iż nie ma takiego obiektywnego względu, który pozwalałby na odmienne traktowanie w korzystaniu z praw człowieka. Model klauzuli niedyskryminacji z PDPC wytyczył drogę na przyszłość - wszystkie późniejsze traktaty praw człowieka posługują się właśnie takim modelem. 
W odniesieniu do zasady równości wskazuje się na to, iż wszyscy są równi wobec prawa i mają prawo, 
bez jakiejkolwiek różnicy, do jednakowej ochrony prawnej oraz ochrony przed jakąkolwiek dyskryminacją. 
Zasada równości i niedyskryminacji w korzystaniu z praw człowieka wymaga jednakowego traktowania w sytuacjach identycznych, analogicznych czy znacząco podobnych. 
Uogólniając można wskazać na: zasadę równości płci; zakaz dyskryminacji rasowej; zakaz nietolerancji i dyskryminacji opartej na religii lub przekonaniach. 

3. ZASADA SOLIDARNOŚCI 
Jest szczególnie istotna na płaszczyźnie międzynarodowej. Wymiar tej zasady został wyrażony w art. 1 PDPC, który obliguje ludzi, by postępowali „w stosunku do siebie wzajemnie w duchu braterstwa", a art. 29 przypomina, iż każda jednostka ma obowiązki wobec wspólnoty (społeczeństwa) jako koniecznego środowiska jej rozwoju. Jest to aspekt międzyludzkiej solidarności, który można odnosić do ochrony praw człowieka. 
Praktycznym wyrazem zasady solidarności jest niewątpliwie umocowanie instytucji skargi międzypaństwowej, zarówno w systemie uniwersalnym jak i europejskim. 

4. ZASADA SYTUACYJNOŚCI 
Ochrona praw człowieka choć równa i powszechna dla wszystkich jest zarazem uwarunkowana kontekstowo czy też sytuacyjnie. To ze zrozumienia konieczności sytuacyjnej wyrastają granice korzystania z praw człowieka. Pozycję podmiotu uprawnionego odnosi się do warunków konkretnego kraju, specyficznych wartości, konkretnych okoliczności, uwarunkowań i splotów sytuacyjnych, a także w kontekście konkretnych zachowań i postaw, słów i czynów bądź zaniechań. 

5. ZASADA SUBSYDIARNOŚCI 
Należy przez nią rozumieć fakt, iż ochrona międzynarodowa jest przeważnie zawsze tylko uzupełnieniem ochrony krajowej. To w kraju, w obliczu jego porządku i praktyki rozstrzyga się przede wszystkim los człowieka i jego praw. Zgodnie z zasadą pomocniczości ETPC niejednokrotnie podkreślił, że w pierwszym rzędzie to do władz krajowych należy interpretacja i stosowanie prawa krajowego. 
Szczególnym wyrazem tej zasady jest podstawowe kryterium dopuszczalności skargi międzynarodowej - w postaci wymogu wyczerpania krajowych środków prawnych.

6. ZASADA RZECZYWISTOŚCI I SKUTECZNOŚCI 
Już w samych formułach ogólnych pojawiają się gwarancje rzeczywistego, pełnego i skutecznego korzystania z praw człowieka. 
Włączenie do konstrukcji normatywnej międzynarodowo chronionych praw człowieka, jej integralnego składnika roszczenia z tytułu ich naruszenia, służy rzeczywistej, pełnej i skutecznej ochronie praw człowieka. 
Chodzi tu nie tylko o samo poszanowanie, a zatem uznanie praw człowieka i ich umocowanie w porządku prawnym, ale też o zabezpieczenie ich urzeczywistniania na co dzień, w praktyce funkcjonowania państwa. 

7. ZASADA INTEGRALNOŚCI PRAW CZŁOWIEKA 
Wszystkie prawa człowieka, niezależnie od ich przyporządkowania w ramach tej czy innej generacji oraz od ich normatywnego zróżnicowania, stanowią pewien zintegrowany system całościowy. 
Dowodem więzi międzygeneracyjnej mogą być „prawa-łączniki”, a więc prawa lub ich wybrane elementy gwarantowane w obszarze zarówno praw obywatelskich i politycznych, jak też praw gospodarczych, socjalnych i kulturalnych. 
Zasadzie niepodzielności praw człowieka służy prawo do równości wobec prawa i równej ochrony prawnej, pozwalające na obejmowanie skuteczną ochroną. 

8. ZASADA ZNAJOMOŚCI PRAW CZŁOWIEKA 
Człowiek ma prawo do poznania swoich praw, a odpowiednie władze publiczne obarczone są obowiązkiem uświadamiania mu należnych praw, zwłaszcza w sferze gwarancji proceduralnych. Z drugiej strony, sam człowiek jako podmiot uprawniony międzynarodowo chronionych praw człowieka, jest obarczony obowiązkiem należytej staranności - poznawania swoich praw, działania na ich podstawie oraz wykorzystywania szans, jakie prawo stawia do jego dyspozycji. 
Nieraz sankcją z tytułu braku staranności, w zakresie wykorzystywania krajowych środków prawnych okaże się stwierdzenie niedopuszczalności skargi międzynarodowej.

---