2.4.2. Rola zabawy
*1
Podobnie H. Jankowska twierdzi, że „cechą odróżniającą zabawę od innych rodzajów działalności ludzkiej (nauka, praca) jest przyjemny stan odczuwany przez jednostkę podejmującą czynność zabawową. Osiągnięcie stanu przyjemności stanowi cel zabawy. Wszelkie inne korzyści, jakie może nieść zabawa jednostce (sprawność fizyczna, rozwój procesów poznawczych, rozwój społeczny), nie są celem jej działania, osiąga je niepostrzeżenie.” (H. Jankowska 1985, s. 42).
D. B. Elkonin określa zabawę ze względu na jej społeczne znaczenie „traktując ją jako formę życia i swoistą działalność nastawioną na zdobywanie orientacji w świecie ludzkich czynności i stosunków, a także zadań i motywów ludzkiej działalności.” (D. B. Elkonin 1984, s. 17). „...w żadnej innej działalności nie ma tak wypełnionego emocjonalnie wchodzenia w życie dorosłych, tak aktywnego wyodrębniania społecznych funkcji i sensie ludzkiej działalności, jak w zabawie.” (D. B. Elkonin 1984, s.358).
Ogromną rolę zabawy w poznawaniu świata podkreśla H. Prus-Wiśniewska mówiąc, że „dziecko w zabawie odkrywa wiele nowych rzeczy, zjawisk, cech przedmiotów; w rozwoju społecznym i rozwoju mowy, bo nawiązuje kontakt z innymi dziećmi i komunikuje się z nimi, uczy się współżycia w gromadzie; w rozwoju wyobraźni, bo zabawa pozwala fantazjować, przenosić się w odległe krainy i robić to, co nieosiągalne i niedostępne dla małego dziecka, a co je fascynuje; w rozwoju fizycznym, bo pozwala opanowywać i doskonalić różne umiejętności i sprawności.” (H. Prus-Wiśniewska 1995, s. 18).
Wynika stąd, że zabawa jest wiodącą, charakterystyczną cechą dzieci przedszkolnych, ma wielostronne oddziaływanie poprzez łączenie w sobie trzech podstawowych form działalności, ułatwia poznawanie rzeczywistości, angażuje procesy emocjonalne i wpływa na działalność praktyczną.
Jednym z ważniejszych zadań przedszkola jest zapewnienie każdemu dziecku warunków aktywnego działania, wyrażania własnej inicjatywy, rozwijania samodzielności i aktywności twórczej, zapewnienie swobody w zabawie.
W pedagogice przedszkolnej M. Kwiatkowska przyjmuje następujący podział zabaw:
samorzutne zabawy dzieci;
zabawy organizowane przez nauczyciela (dorosłych).
Do zabaw samorzutnych zalicza się: zabawy tematyczne, konstrukcyjne, ruchowe, badawcze. Natomiast do zabaw organizowanych przez nauczyciela: zabawy i gry dydaktyczne, zabawy ruchowe i zabawy inscenizowane. Każdy rodzaj zabawy odgrywa w rozwoju dziecka swoistą rolę, dlatego każdy z nich powinien mieć możliwość występowania. Inny podział zabaw według M. Kwiatkowskiej dokonany ze względu na inicjatywę i samodzielność dziecka to: zabawy spontaniczne, spontaniczne z udziałem nauczycielki oraz zabawy według ściśle określonych zasad.
Podobnie jak M. Kwiatkowska podział zabaw przyjęty w przedszkolach przedstawia S. Lipina dzieląc je na dwie grupy: pierwsza to - zabawy dowolne podejmowane i organizowane przez same dzieci, druga to - zabawy inicjowane przez nauczycieli. Pierwsza grupa to zabawy manipulacyjne, konstrukcyjne, ruchowe, twórcze, określone różnymi terminami, jak: tematyczne, naśladowcze, inscenizowane. Do drugiej grupy należą zabawy dydaktyczne i ruchowe z prawidłami. „W zabawach pierwszej grupy szczególnie twórczych aktualizuje się całe bogactwo zdobytych przez dziecko wyobrażeń, które polegają na „wprowadzeniu” na niby w czyn tego, co dziecko już wie o niedostępnym świecie, w jakim żyją i działają dorośli.”(S. Lipina 1987, s. 19-20).
Jak wiadomo, proces przygotowania dziecka do nauki czytania i pisania jest procesem długotrwałym, złożonym z wielu etapów, dlatego obejmuje cały okres przedszkolny począwszy od 3-latków i nastawiony jest na różne dziedziny rozwoju i wychowania dziecka. Jak wynika z definicji W. Okonia - zabawa jest główną formą aktywności dziecka, dlatego nieodzowną metodą w kierowaniu działalnością wychowanków w zakresie przygotowania do nauki czytania i pisania jest zabawa. Uczenie się tych umiejętności w zabawie dokonuje się poprzez odkrywanie, przeżywanie i działanie. Jak twierdzi K. Lubomirska: „Zabawa jako wielostronna postać dzieci w wieku przedszkolnym spełnia warunki umożliwiające wystąpienie uczenia się, pracy i aktywności społecznej.”(K. Lubomirska 1994, s. 122).
„ Nauka czytania spostrzegana przez dziecko jako zabawa pozwala na wykorzystanie środków wyrazu oddziaływujących na wszystkie zmysły i poprzez dotyk, ruch, dźwięk, taniec, gest i mimikę twarzy. Jednocześnie zabawa wzmacnia proces odkrywania, poznawania i przeżywania oraz rozumienia przez dziecko prawidłowości rządzących światem pisma.”(K. Kamińska 1999, s. 88). K. Kamińska, podobnie jak wyżej cytowani autorzy, uznaje nieocenioną rolę zabawy w rozwoju dziecka a równocześnie w przygotowaniu do nauki pisania i czytania.
2.4.3. Wpływ kontaktów okolicznościowych na rozwój zainteresowań czytaniem i pisaniem.
Kontakty okolicznościowe mogą zaistnieć w każdym momencie pobytu dziecka w przedszkolu, zarówno w czasie zaplanowanych zajęć, zabaw dowolnych, spacerów czy wycieczek.
Rola kontaktów okolicznościowych jest ogromna. Pozwala nauczycielce kierować procesem wychowania w grupie, dziecku zaspokoić naturalną ciekawość, wzbogacić jego życie umysłowe, zdobywać indywidualne doświadczenie, rozbudzać zainteresowania czytaniem i pisaniem.
„ Okolicznościowe sytuacje, do których nawiązuje uczenie dziecka, mogą być zewnętrzne i wewnętrzne. Okoliczności zewnętrzne to zjawiska i fakty, które stają się przedmiotem uwagi, spostrzeżeń i zainteresowań dziecka. Okoliczności wewnętrzne to procesy i stany umysłu dziecka umożliwiające spostrzeżenia dziecka i uświadomienie sobie, odczucie braku wiedzy, niemożności wyjaśniania. Wyraża się to na ogół pytaniem skierowanym do dorosłego.” (K. Lubomirska 1994, s. 124).
Życie w przedszkolu toczy się najszybciej w czasie dowolnym i wtedy właśnie mamy możliwość dostrzegania wpływu kontaktów okolicznościowych na uczenie się dziecka. Warto właśnie wtedy obserwować dzieci, by wiedzieć jak wiele energii wkładają w samodzielne poznawanie otoczenia, jak dociekliwie uczą się na drodze własnych prób i błędów, ile zadają pytań, jak odkrywają tajemnice graficznego symbolu pytając „ Co tu jest napisane?”. „ Im więcej obcuje dziecko z książką, tym bardziej chce samodzielnie dowiadywać się, co w niej jest napisane i uniezależnić się od dorosłych. Przejawem zainteresowania może być na przykład podchodzenie do dorosłych z nową książką z obrazkami nieznanych zwierząt i pytanie: „Co tu jest napisane? A tu? A tam?”. Powoli, stopniowo tworzy się właściwy grunt do rozpoczęcia nauki czytania i pisania.” (H. Prus-Wiśniewska 1995, s. 88).
W przedszkolu sprzyjających temu okazji daje „kącik książki” pod warunkiem, że jest ciekawie urządzony, zachęca do zabawy a przede wszystkim, że są w nim odpowiednio dobrane książki. Szczególnie wartościowe, mając na uwadze naukę czytania i pisania, są kontakty dziecka z książką, przede wszystkim zawartą w niej ilustracją. Ilustracja budzi ciekawość tego, co jest napisane, wywołuje zainteresowanie słowem pisanym, rozbudza pragnienie samodzielnego czytania. Także nauczycielka w kontaktach indywidualnych z dzieckiem powinna często sięgać po książkę, by wykorzystać ilustrację lub tekst do utrwalenia czy doskonalenia przyswojonych już umiejętności.
Budzące się zainteresowanie pismem możemy zauważyć w trakcie zabaw dziecięcych, w których wymagana jest ta umiejętność, wtedy to dzieci bardzo często zwracają się do nauczycielki z prośbą napisania czegoś lub odczytania. Podpatrując nauczycielkę, która podpisuje ich prace plastyczne, sami w trakcie dowolnych zabaw próbują podpisywać swoje wytwory lub zwracają się o to z prośbą do wychowawczyni, zdając sobie sprawę z tego, że jeżeli coś jest podpisane to musi być ważne i mieć znaczenie.
Chociaż treść konfliktów indywidualnych w różnych okolicznościach nie może być zaplanowana, trzeba zwrócić uwagę czy wszystkie dzieci w równym stopniu są nią objęte. Należy pamiętać o dzieciach nieśmiałych i tych, które w grupie przedszkolnej nie czują się bezpiecznie. To dzięki okolicznościowym kontaktom z nauczycielką może poczuć się bezpiecznie i być odpowiednio dowartościowane a tym samym motywowane do zabawy i nauki w przedszkolu. Pomoc dorosłych potrzebna jest w sytuacjach „kiedy dziecko tej pomocy właściwie od nich oczekuje. Gdy brak jest wokół dziecka odpowiednich pobudzających bodźców, zaaranżowanie odpowiedniej sytuacji staje się powinnością osoby dorosłej.” (K. Kamińska 1999, s. 83-84).
Nie należy jednak oddziaływań indywidualnych ograniczać do dzieci o zaniżonych możliwościach, lecz trzeba doceniać te, które znacznie wyprzedzają rówieśników. Dzieci w dobrze zorganizowanym zespole mogą stać się sprzymierzeńcami nauczycielki w realizacji zadań dotyczących nauki czytania i pisania inspirując do zabaw z elementami uczenia się.
Kontakt dziecka ze słowem drukowanym jest obecnie powszechny i ciągły, gdyż powszechny jest dostęp do książek, prasy, radia, telewizji. Dziecko spotyka się z nimi w czasie pobytu w przedszkolu i poza nim. Dzieci „na co dzień często mają okazję spostrzegania nazw sklepów, świetlnych napisów, plakatów itp. Tym zainteresowaniom przedszkole wychodzi naprzeciw kultywując je i rozwijając z całą świadomością.”(M. Dmochowska 1979, s. 233).
Aby należycie wykorzystać każdą nadarzającą się okazję do rozbudzania u dzieci motywacji do nauki czytania i pisania, nauczycielka musi umieć nawiązywać prawidłowy kontakt z dzieckiem. Nie będzie dla niego odpowiednim modelem do naśladowania, jeżeli takiego kontaktu nie potrafi stworzyć. Trafność reakcji nauczycielki w nieoczekiwanych sytuacjach, umiejętność pedagogicznego wykorzystania jej to umiejętności, które zdobywa się wraz z doświadczeniem w pracy z dzieckiem.
2.4.4. Rola nauczyciela w rozbudowaniu motywacji do nauki.
Najważniejszą sprawą każdej nauczycielki jest dobra praca z dziećmi i zapewnienie im warunków harmonijnego rozwoju. Warunkiem niezbędnym do uczenia się przez odkrywanie, przeżywanie, przyswajanie czy działalność praktyczną jest budzenie dziecięcej aktywności współuczestniczącej w tym procesie.
G. Doman stwierdził w swojej książce, że „stanowczo za mało mamy szacunku dla żądzy uczenia się małego dziecka, pomimo jasnych wskazówek, które nam daje, że chce koniecznie uczyć się wszystkiego, czego może i tak szybko jak to możliwe.” (G. Doman 1992, s. 47).
Na temat roli nauczyciela przedszkola wypowiada się K. Michalska: „Nauczyciel przedszkola to wielki artysta. Powinien posiadać nie tylko wiedzę psychologiczną, pedagogiczną, metodyczną, ale również musi mieć w sobie to coś, co pozwala twórczo pracować z dzieckiem przedszkolnym. Potrafi je zainteresować różnymi dziedzinami życia, zapewnić poczucie bezpieczeństwa, a nade wszystko, pomagać mu w jego rozwoju.” (K. Michalska 1999, s. 665).
Rolą nauczycielki przedszkola jest także stwarzanie niezbędnych warunków do nauki. Warunki sprzyjające to odpowiednie środowisko materialne, na które składa się odpowiednio zorganizowana przestrzeń, czas, różnorodność przedmiotów i materiałów. Bardzo ważne są też warunki emocjonalne, które poprzez stwarzanie odpowiedniego klimatu pozwolą dziecku na podejmowanie różnorodnych działań wypływających z jego woli, ciekawości i wewnętrznej motywacji. „Na wytworzenie takiego klimatu ma wpływ zaspokojenie podstawowych potrzeb dziecka, w tym potrzeb bezpieczeństwa, akceptacji i szacunku”. (S. Guz 1996, s. 58).
W przedszkolu dziecko uczy się poprzez zabawę i różnorodne czynności inspirowane przez nauczycielkę. Dziecko musi mieć stworzone odpowiednie możliwości działania wynikające z jego własnych zainteresowań, aby mogło bawić się i uczyć w sposób indywidualny, odpowiadający jego potrzebom, możliwościom i motywacji. Aby poznać potrzeby i możliwości swoich wychowanków nauczyciel musi dokonać wnikliwej obserwacji dziecka. Wynikiem obserwacji będzie odpowiedni dobór metod pracy odpowiadający ogólnemu poziomowi rozwoju dziecka.
Aby pobudzić u dziecka motywację do nauki, nauczyciel musi ukształtować pozytywną i aktywną postawę wychowanka wobec zjawisk otaczającego świata, wyposażyć w określony zasób wiadomości, zapewnić harmonijny, wszechstronny rozwój na miarę jego i indywidualnych możliwości.
Dziecko w wieku przedszkolnym poznaje rzeczy i zjawiska poprzez aktywne działanie. Rolą nauczyciela jest stworzenie odpowiednich warunków do takiego poznawania, aby mobilizowało dziecko do działania, a zarazem umilało i uatrakcyjniało pobyt w przedszkolu, co wpłynie na rozbudzenie pozytywnej motywacji do nauki.
„Do zadań nauczyciela przedszkola mając na uwadze rozbudzenie motywacji do nauki czytania i pisania należy:
tworzenie okazji do swobodnego komunikowania się dziecka z otoczeniem za pomocą mówienia, słuchania, czytania i pisania;
tworzenie warunków zewnętrznych, stymulujących rozwój motywacji dziecka do czytania poprzez:
⇒ otoczenie zachęcające dziecko do czytania, dostarczanie różnorodnych wzorów pisma (napisy informacyjne, ilustracje, książeczki i teksty do czytania, uwzględniające zainteresowania i umiejętności poszczególnych dzieci);
stwarzanie okazji dziecku do nabywania doświadczeń w języku pisanym, zachęcenie do podejmowania prób pisania;
traktowanie błędów w podejmowaniu przez dziecko samodzielnych próbach czytania i pisania jako naturalnej cechy rozwoju.” (B. Bieleń, E. Brańska, B. Karwowska-Stryczyk 1996, s.15).
Znaczące w rozbudzaniu motywacji do nauki mają także pytania dziecięce. Nauczycielka powinna życzliwie odnosić się do nich, bo są pragnieniem zdobycia wiedzy. Powinna swoją postawą zachęcać dzieci, aby zwracały się do niej z prośbą o wyjaśnienie, gdy czegoś nie wiedzą lub źle zrozumiały. Rolą nauczyciela jest stworzenie odpowiedniej atmosfery, życzliwie i chętnie odpowiadać na pytania wychowanków, czym zachęci ich do aktywnego zdobywania wiedzy.
Aby nauczyciel mógł w pełni realizować cele, zadania i funkcje przedszkola, konieczna jest jago współpraca ze środowiskiem rodzinnym wychowanka. „Wychowanie dziecka musi być procesem ciągłym i jednolitym, dlatego tak duże znaczenie ma współpraca z rodzicami, której celem jest uzgadnianie sposobów postępowania z dzieckiem w domu i w przedszkolu.” (K. Duraj-Nowakowa 1998, s.106). Uzyskanie szerszych informacji o dziecku i jego środowisku rodzinnym pozwoli nauczycielce w lepszym zrozumieniu dziecka i opracowaniu skutecznego programu oddziaływania wychowawczego wpływającego na rozbudzenie motywacji do nauki.
2.1. Uzasadnienie wyboru tematu.
Jako temat swojej pracy wybrałam z najistotniejszych problemów, jakim jest rola przedszkola w kształtowaniu u dzieci motywacji do nauki czytania i pisania. Jakkolwiek nie jest to temat nowy, jednakże literatura w tym zakresie, z którą się zetknęłam, dotyczy przede wszystkim dzieci 6- letnich lub z początkowych klas szkoły podstawowej albo uczniów przejawiających różnego rodzaju deficyty w czytaniu lub pisaniu. Niewiele jest pozycji dotyczących samej motywacji do podjęcia nauki czytania i pisania oraz roli, jaką spełnia w tym zakresie przedszkole.
Jak wiadomo dziecięce zainteresowania można budzić i rozwijać. Budzeniu się zaciekawień drukiem sprzyja wiele różnych sytuacji. Już najmłodsze dzieci spotykają się ze słowem pisanym: napisy na ulicy, szyldy sklepów, reklamy, telewizja, prasa, książki - wszystko to sprzyja obcowaniu ze słowem drukowanym, budzeniu się zainteresowań nim. Ale przede wszystkim na powstanie tych zainteresowań wpływa bezpośrednio obcowanie dziecka z książką. Oddziaływanie książki wywołuje zaciekawienie słowem pisanym oraz pragnienie samodzielnego czytania. O znaczeniu tego zagadnienia mówi A. Brzezińska: „Stąd też kształtowanie się u dzieci umiejętności czytania i pisania jest jednym z ważniejszych celów na pierwszym etapie ich edukacji. Pełne prawidłowe opanowanie obu tych umiejętności uwalnia dziecko w dużym stopniu od pomocy osób dorosłych (osób, które umieją czytać i pisać), pozwala mu na samodzielne zgłębianie różnych dziedzin wiedzy, na wyszukiwanie potrzebnych, na przykład do rozwiązania jakiegoś problemu, informacji, na zapisywanie własnych przemyśleń, czy wreszcie na komunikowaniu się z innymi ludźmi za pomocą pisma. Opanowanie umiejętności czytania i pisania stanowi zatem niezwykle istotny krok w procesie opanowywania mowy przez dziecko.”(A. Brzezińska 1987, s. 8-9).
Dlatego wybrałam temat swojej pracy: „ Rola przedszkola w kształtowaniu u dzieci motywacji do nauki czytania i pisania”.
2.2. Cel i podmiot badań.
Przed przystąpieniem do badań należy określić, co jest przedmiotem i celem badań.
Według T. Pilcha „Badania pedagogiczne, może w większym stopniu niż gdzie indziej, określone są przez cele jakim służą. Ich zadaniem jest zbadanie warunków niezbędnych do realizacji postulowanych stanów rzeczy. Mówiąc bardziej ogólnie możemy uznać, że celem badań jest poznanie umożliwiające działanie skuteczne. Z punktu widzenia celu badań wyróżniamy w pedagogice:
badania teoretyczne
badania weryfikacyjne
badania diagnostyczne.”(T. Pilch 1995, s. 19).
Celem moich badań było stwierdzenie, czy przedszkole wpływa na rozbudzanie u dzieci motywacji do nauki czytania i pisania, określenie roli nauczyciela w tym zakresie oraz samych zainteresowań czytaniem i pisaniem.
J. Gnitecki uważa, że „przedmiot badań pedagogiki empirycznej obejmuje ogół zjawisk występujących w postaci faktów empirycznych. Podstawową ich cechą jest to, że są one obserwowalne i poddają się kwalifikacji (pomiarowi).” (J. Gnitecki 1993, s. 35).
Przedmiotem prowadzonych badań była motywacja do nauki czytania i pisania oraz określenie roli przedszkola w rozbudzaniu u dzieci zainteresowań w tym zakresie.
2.3. Problemy badawcze i hipotezy robocze. Typ badań.
„ Koniecznym warunkiem podejmowania badań naukowych jest uświadomienie sobie przez badacza problemów, a często także hipotez roboczych, określających cel i zakres planowanych przedsięwzięć badawczych. Bez sformułowania problemów i hipotez na próżno oczekiwać poważnych osiągnięć.” (M. Łobotycki 1999, s. 103). M. Łobotycki określa dalej także, w jaki sposób należy formułować problem badawczy: „ Zaleca się by formułować problem badawczy w sposób w miarę prosty i wyczerpujący.” (M. Łobotycki 1999, s. 105).
Biorąc pod uwagę powyższe rozważania sformułowałam główny problem badawczy w następujący sposób:
Jaka jest rola przedszkola w kształtowaniu motywacji dzieci do nauki czytania i pisania?
Celem rozwiązywania problemu głównego wyodrębniłam problemy szczegółowe:
W jaki sposób i kiedy budzą się pierwsze zainteresowania dzieci związane z umiejętnością czytania i pisania?
Co motywuje dzieci w wieku przedszkolnym do podejmowania prób samodzielnej nauki czytania i pisania?
Jaka jest rola zabawy w rozbudzaniu zainteresowań dzieci czytaniem i pisaniem?
Czy w badanej grupie są dzieci, które już posiadają umiejętność czytania i pisania, czy jest to wynik oddziaływań domu, czy jest to naturalne?
Na ile wyposażenie przedszkola wspomaga motywację dzieci do nauki czytania i pisania?
Jaka jest rola nauczycielki przedszkola w rozbudzaniu motywacji dzieci do nauki czytania i pisania?
Czy realizowany w badanej placówce Program wychowania w przedszkolu zawiera treść związane z rozbudzeniem motywacji do nauki czytania i pisania, jak ocenić przydatność programu w motywowaniu dzieci do podejmowania działań w tym zakresie?
Prowadzone badania, oprócz określenia problemu badawczego wymagają wysunięcia hipotezy roboczej. M. Łobocki uważa, że: „hipotezy robocze stanowią... stwierdzenia, co do których istnieje prawdopodobieństwo, że są trafną odpowiedzią na sformułowany uprzednio problem badawczy.” (M. Łobocki 1999, s. 125). Przy tworzeniu hipotez, niezbędne jest wyczucie problemu i intuicja, co do sposobu jego rozwiązania i sprawdzenia. J. Brzeziński stwierdza, że „ sprawdzona, zaakceptowana przez badacza hipoteza - nie jest na stałe włączona do zbioru twierdzeń danej dyscypliny empirycznej, zawsze może być ona odrzucona przy okazji sprawdzenia następnych hipotez.” (J. Brzeziński 1996, s. 226).
Dla potrzeb prowadzonych badań przyjęłam hipotezę główną:
Przypuszczam, że już u najmłodszych dzieci budzą się zainteresowania czytaniem i pisaniem poprzez kontakt ze słowem drukowanym, zabawę i wpływ rodziny, że przedszkole i nauczyciel mają możliwość rozbudzenia u dzieci motywacji w tym kierunku.
„ W badaniu empirycznym są wyróżnione dwa podstawowe idealne (teoretycznie) rodzaje badań: diagnostyczne i weryfikacyjne, służące różnym celom.” (B. Żechowska 1985, s. 12).
W swojej pracy przeprowadziłam badania diagnostyczne - „To badania mające na celu diagnozę określonego stanu rzeczy lub zdarzenia. Znamy objawy, skutek- poszukujemy przyczyn, źródeł, okoliczności i uwarunkowań.” (T. Pilch 1995, s. 20). Według J. Gniteckiego badania te, „ to czynność polegająca na ustaleniu danego stanu rzeczy lub zmian stanów rzeczy, dokonujących się w pewnym przedziale czasowym.” (J. Gnitecki 1993, s. 178).
Diagnoza w moich badaniach dotyczyła roli przedszkola w motywowaniu dzieci do nauki czytania i pisania. W obecny stan rzeczy nie ingerował, lecz obserwowałam zastaną rzeczywistość przedszkolną w jej naturalnym przebiegu.
2.4. Metody i narzędzia badawcze.
Dążąc do tego, aby droga do realizacji podjętego zadania badawczego była jasna i wyczerpująca, aby praca przebiegała sprawnie dobrałam odpowiednie metody i narzędzia badawcze.
Przez metodę badań rozumieć należy, system założeń i reguł pozwalających na uporządkowanie praktycznej lub teoretycznej działalności, aby można było osiągnąć cel, do którego się świadomie zmierza.” (J. Sztumski 1984, s. 46).
Każda metoda wymaga odpowiedniego doboru narzędzi badawczych, „otóż narzędzie badawcze jest przedmiotem służącym do realizacji wybranej techniki badań.” (T. Pilch 1995, s. 42).
W mojej pracy zastosowałam następujące metody: obserwację, ankietę, wywiad i analizę dokumentów pedagogicznych.
W celu stwierdzenia, czy u badanych dzieci można zauważyć działania skierowane na podejmowanie prób czytania i pisania w czasie zabaw lub zajęć dydaktycznych w przedszkolach zastosowałam obserwację. Obserwacja według T. Pilcha jest „czynnością badawczą polegającą na gromadzeniu danych drogą spostrzeżeń.”(T. Pilch 1995, s. 77). Obserwacja miała charakter ciągły prowadzona była od marca do czerwca 2000r. w ciągu całego dnia pobytu dziecka w przedszkolu, przebiegała w warunkach naturalnych. Notatki obserwacyjne sporządzałam w przygotowanym do tego celu arkuszu obserwacyjnym dziecka. „Arkusz to wcześniej przygotowany kwestionariusz z wytypowanymi wszystkimi zagadnieniami, które objąć ma obserwacja.” (T. Pilch 1995, s. 80). Przygotowałam arkusz obserwacyjny dla dzieci 3-5-letnich i dzieci 6-letnich. Arkusz obserwacyjny zawierał dane dotyczące dziecka: imię, wiek, rok uczęszczania do przedszkola oraz wytypowane kategorie zachowań, które obejmowała obserwacja. W przygotowanej do tego celu tabeli w odpowiednich rubrykach obok określonego zagadnienia obserwacyjnego notowałam spostrzeżone fakty i okoliczności mające związek z tym zagadnieniem. Każda obserwacja zawiera datę oraz częstotliwość występowania obserwowanego zjawiska.
Następną metodą, jaką wykorzystałam w swoich badaniach była ankieta. Według T. Pilcha „ankieta zatem, jest techniką gromadzenia informacji polegająca na wypełnianiu najczęściej samodzielnie przez badanego specjalnych kwestionariuszy na ogół o wysokim stopniu standaryzacji w obecności lub najczęściej bez obecności ankietera.” (T. Pilch 1995, s. 86-87).
Aby dowiedzieć się czy dziecko ma kontakt z książką w domu, w jakiej formie przekazywane są dziecku bajki, czy wykazuje zainteresowanie nauką czytania i pisania, jaki jest stosunek rodziców do nauki czytania i pisania ich dziecka, przygotowałam kwestionariusz ankiety dla rodziców dzieci w wieku przedszkolnym. Według T. Pilcha „Pytania ankiety są zawsze konkretne, ścisłe i jednoproblemowe. Najczęściej bez pytania są zamknięte i zaopatrzone w tak zwaną kafeterię, czyli zestaw wszelkich możliwości odpowiedzi.” (T. Pilch 1995, s. 87).
Kwestionariusz ankiety dla rodziców zawierał 13 pytań zamkniętych skategoryzowanych. Ankieta była anonimowa, określić tylko należało wiek i posiadane wykształcenie.
Kolejną metodą wykorzystana w moich badaniach był wywiad z dziećmi przedszkolnymi. „Wywiad jest rozmową badającego z respondentem według opracowanych wcześniej dyspozycji lub w oparciu o specjalny kwestionariusz.” (T. Pilch 1995, s. 82).
Przeprowadzony wywiad miał na celu określenie: zainteresowań dziecka bajkami i książkami, ulubionego sposobu odbioru literatury przez dziecko, preferowanych technik plastycznych, znajomość liter i umiejętność czytania i pisania. Opracowałam kwestionariusz wywiadu z dzieckiem 3-4-letnim i z dzieckiem 6-letnim, dla dzieci młodszych zawierał 12 pytań otwartych, a dla dzieci starszych 14 pytań otwartych.
W badaniach przeprowadziłam także analizę dokumentów pedagogicznych prac plastycznych dzieci, które pozwoliły stwierdzić czy dziecko w swoich pracach odzwierciedla zainteresowanie słuchaniem bajek lub czytaniem książek, czy wykorzystuje w nich umiejętność pisania oraz jakie cechy posiadają te wytwory. W tym celu przygotowałam kartę analizy prac plastycznych dla każdego dziecka, która zawierała dane dotyczące dziecka: imię, wiek, rok uczęszczania do przedszkola oraz kryteria analizy: kolorystykę, kompozycje, sposób zapełniania kartki, czytelność zadanego tematu, wielkość i proporcje elementów, zastosowanie szczegółów, sposób odwzorowania, stosowanie wzorów literopodobnych oraz podejmowanie prób pisania w pracach. W osobnej rubryce notowałam, jakie cechy według przyjętych kryteriów analizy, posiada dana praca plastyczna dziecka.
Przeanalizowałam Program wychowania w przedszkolu poszukując już od najmłodszych treści związanych z przygotowaniem do nauki czytania i pisania. T. Pilch mówi, że „badanie dokumentów i materiałów jest techniką badawczą służącą do gromadzenia wstępnych, opisowych, także ilościowych informacji o badanej instytucji czy zjawisku wychowawczym. Jest także techniką poznawania biografii jednostek i opinii wyrażonych w dokumentach.” (T. Pilch 1995, s. 88).
Dane analizy Programu wychowania w przedszkolu umieściłam w specjalnej przygotowanej karcie analizy, która zawierała hasła programowe dotyczące nauki czytania i przygotowania do nauki pisania według grup wiekowych z uwzględnieniem działów programowych oraz kolejności i stopnia trudności wprowadzonych i opracowanych wiadomości i umiejętności w tym zakresie.
2.5. Dobór próby badawczej.
Właściwy dobór osób badanych zależy od rodzaju problemów, jakie zamierzamy rozwiązać i hipotez jakie pragniemy zweryfikować. „ To, w jaki sposób dobrać próbę, jest jedną z najważniejszych decyzji, które musi podjąć badacz planujący badanie empiryczne. Od reprezentatywności tej próby zależeć będzie trafność (dokładniej- trafność zewnętrzna) uzyskanych rezultatów.” (T. Pilch 1995, s.248).
Ponieważ moje badania miały odpowiedzieć na pytanie: jaka jest rola przedszkola w kształtowaniu u dzieci motywacji do nauki czytania i pisania?, niezbędne było uwzględnienie w próbie badawczej dzieci w wieku przedszkolnym. Ponieważ jest oczywistą niemożliwością zbadać wszystkie dzieci, ograniczyłam się do takiej właśnie próby badawczej, która stanowi wycinek całej populacji. Dzieci uczęszczające do przedszkola przyjmowane są tylko na podstawie zgłoszeń rodziców, więc wiernie reprezentują szerszą populacje, o której chciałam się coś dowiedzieć. Istotnym powodem wyboru tej placówki był fakt, że w niej pracuję, co pozwoliło mi sprawnie przeprowadzić badania.
Według T. Pilcha „Wybór nie losowy świadomie dopuszcza do próby jednostki, które wydają się być nietypowe lub posiadać szczególnie charakterystyczne cechy.” (T. Pilch 1995, s. 231).
Badania przeprowadziłam na próbie badawczej 100 dzieci, które uczęszczały do Przedszkola nr 4 w Bielsku- Białej, w którym pracuję od 9 lat. 100 dzieci uczęszczających do placówki przydzielonych było według wieku do 4 grup przedszkolnych: maluchy- dzieci w wieku 3-4 lata, średniaki 4-5-latki, starszaki I 5-6-latki, starszaki II 5-6-latki. W tabeli przedstawiłam dane dotyczące próby badawczej z uwzględnieniem: wiekowych grup przedszkolnych, liczby dzieci w grupach z podziałem na płeć, stażu dziecka w przedszkolu, sytuacji rodzinnej (rodzina pełna, zastępcza, zrekonstruowana), liczby dzieci w rodzinie (jedynak, rodzeństwo).
TABELA NR 1
2.6. Teren i organizacja badań.
Według T. Pilcha „Wybór terenu badań to przede wszystkim typologia wszystkich zagadnień, cech i wskaźników, jakie muszą być zbadane, odnalezienie ich na odpowiednim terenie, u odpowiednich grup społecznych lub w układach i zjawiskach społecznych i następnie wytypowanie rejonu, grup zjawisk i instytucji jako obiektów naszego zainteresowania.” (T. Pilch 1995, s. 178).
Badania przeprowadziłam w Miejskim Przedszkolu nr 4 w Bielsku-Białej przy ulicy Kazimierza Wielkiego 12. Przedszkole istnieje już od 40 lat. Obecnie znajdują się w nim 4 oddziały przedszkolne: 3-4-latki, 4-5-latki, i dwie grupy 5-6-latków. Ogółem do przedszkola uczęszcza 100 dzieci. Przedszkole oddalone jest od centrum miasta, położone jest na teranie dużego ogrodu, gdzie znajdują się urządzenia rekreacyjne, przyrządy gimnastyczne, piaskownice, brodzik, a to wszystko wśród dużej ilości zieleni. Sale zabaw są duże, funkcjonalne i bogato wyposażone. Przedszkole ma salę gimnastyczną, w której odbywają się również zajęcia rytmiczne oraz wszystkie uroczystości przedszkolne. Tradycją w naszym przedszkolu stało się to, że każdego roku z okazji zabawy karnawałowej i Dnia Dziecka nauczycielki przygotowują dla dzieci przedstawienie, w którym wcielają się w postaci różnych bohaterów. Ten rodzaj kontaktu z literaturą dziecięcą cieszy się powodzeniem wśród przedszkolaków.
W przedszkolu zatrudnionych jest 8 nauczycielek. W grupie maluchów 3-4-latków pracuje nauczycielka z 17 letnim stażem pracy, w naszym przedszkolu pracuje 4 lata, ma wyższe wykształcenie pedagogiczne. W grupie średniaków 4-5-latków pracują nauczycielki z 20 letnim i 22 letnim stażem pracy. Obie podnoszą swoje kwalifikacje zawodowe na Uniwersytecie Śląskim. W grupie starszaków 5-6-latków pracuje nauczycielka z 16 letnim stażem pracy, w tym 11 lat w naszej placówce, ma wyższe wykształcenie pedagogiczne. Druga nauczycielka pracuje 10 lat w tym zawodzie, a od 1999 roku studiuje na Uniwersytecie Śląskim. W drugiej grupie starszaków 5-6-latków pracuje nauczycielka od 10 lat w tym przedszkolu, ma wyższe wykształcenie pedagogiczne i jest nauczycielką z 16 letnim stażem też w tej placówce, obecnie studiuje na Uniwersytecie Śląskim. Ja pracuję w grupie maluchów, mam 14 lat pracy z dziećmi, od 9 lat pracuje w Przedszkolu nr 4, obecnie podnoszę swoje kwalifikacje zawodowe na Uniwersytecie Śląskim. W tabeli nr 2 przedstawiłam charakterystykę nauczycieli przedszkola, w którym prowadziłam badania z uwzględnieniem: grup przedszkolnych oraz pracujących w nich nauczycielek, ogólnego stażu pracy i stażu w Przedszkolu nr 4 oraz obecnego wykształcenia.
Tabela nr 2. Charakterystyka kadry pedagogicznej Przedszkola nr 4.
Grupa przedszkolna |
Staż pracy |
Wykształcenie |
|
|
Ogólnie |
W Przedszkolu nr 4 |
|
a Maluchy b |
17
14 |
4
9 |
Wyższe pedagogiczne
SW- obecnie podnosi kwalifikacje zawodowe |
a Średniaki b |
20
22 |
12
16 |
SWP- obecnie podnosi kwalifikacje zawodowe
SWP- obecnie podnosi kwalifikacje zawodowe |
a Starszaki I b |
16
10 |
11
10 |
Wyższe pedagogiczne
SW- obecnie podnosi kwalifikacje zawodowe |
a Starszaki II b |
16
10 |
16
10 |
SWP- obecnie podnosi kwalifikacje zawodowe
Wyższe pedagogiczne |
Na personel administracyjno-obsługowy placówki składają się: intendentka, 4 ważne oddziałowe, 3-osobowy personel kuchni i ogrodnik konserwator. Są to osoby z wieloletnim stażem pracy w przedszkolu. Nasze przedszkole jest jednym z 47 przedszkoli w naszym mieście.
Przeprowadzone przeze mnie badania odbywały się w następujących fazach:
I faza obmyślania koncepcji badań, trwała od marca 1999 do lutego 2000 roku;
II faza realizacji badań od lutego do czerwca 2000 roku;
III faza formułowania wniosków od października 2000 roku do maja 2001 roku.
Na fazę I składają się następujące działania: zapoznanie się z metodologią, studiowanie literatury, obmyślenie tematu, formułowanie hipotez i problemów badawczych, dobieranie metod, przygotowanie kwestionariuszy ankiety i wywiadu, sporządzenie arkuszy obserwacyjnych. Faza II to: przeprowadzenie obserwacji i wypełnianie arkuszy obserwacyjnych, przeprowadzenie wywiadu z dziećmi i rodzicami, analiza dokumentów. Faza III obejmuje: opracowanie zgromadzonego materiału badawczego i formułowanie wniosków. Całość zakończyłam w maju 2001 roku.