Artykuł opracowany przez mgr Justynę Przytuła
Rola zabawy u dzieci
Wraz z rozwojem dziecka zabawa zmienia swój charakter i funkcję, zmieniają się też jej formy oraz treść. Niemowlęce, prymitywne, samorzutne zabawy funkcjonalne i ruchowo-manipulacyjne (usprawniające ruch rąk i motorykę ciała) przekształcają się w różnorodne zabawy, coraz bogatsze treściowo i organizacyjnie. Początkowo indywidualne, potem wspólne, zespołowe, są formą aktywności społecznej. Wprowadzają dziecko w świat wartości społecznych, wdrażają do respektowania norm, do współdziałania, sprzyjają kształtowaniu się postaw moralnych oraz systemów wartości. W młodszym wieku szkolnym dzieci preferują gry, gdyż nie pochłania ich już sam proces zabawy, lecz jej wynik, który usilnie pragną osiągnąć.
Rodzaje i rozwój zabaw u dzieci od trzeciego do siódmego roku życia
Zabawy iluzyjne i fikcyjne rozpoczynają się w drugim roku życia. W następnych dwóch lub trzech latach dochodzi jednak u wielu dzieci, skłonnych do fantazjowania i zdolnych do wytwarzania żywych wyobrażeń, do niezwykle bujnego rozwoju, a niekiedy nawet do przerostu zabaw tego właśnie rodzaju. Prawie u wszystkich dzieci w tym wieku nastawienie fikcyjne i iluzyjne przeważa we właściwej zabawie nad nastawieniem trzeźwym i rzeczowym. Zabawa dzieci w tym wieku niesłychanie by zubożała, gdyby dziecko nie korzystało wciąż z tej cudownej dla jego umysłu możliwości czynienie czegoś "na niby". Cały świat rzeczy i istot, czynności i zdarzeń, znany dziecku tylko z obserwacji i z daleka, m.in. cały rzeczywisty świat życia zawodowego i społecznego dorosłych, staje się dziecku pośrednio dostępny poprzez wprowadzenie go pod postacią fikcji do życia zabawowego.
W drugim roku życia budzi się wyobraźnia człowieka, w następnych kilku latach dochodzi w pełni do głosu; u dzieci jeszcze starszych, od piątku roku począwszy, rzeczowe i coraz ściślejsze myślenie korygujące wybujałość wyobraźni i nastawia umysł na liczenie się z realnymi faktami. Ale w każdej psychice wyobraźnia musi się silnie rozwinąć, by z kolei umysł mógł się udoskonalić, bo dzięki wyobraźni myśl uczy się sięgnąć daleko i wniknąć w rzeczywistość, dla bezpośredniej aktywności niedostępną. Czego w danej chwili nie można uczyni, o tym zawsze można pomyśleć, to można sobie wyobrazić i nad tym można się zastanowić.
Charakterystyczną cechą tej zabawy jest głośne mówienie, wciąż towarzyszące zabawie, objaśniające jej przebieg. Bez tego monologu zabawa byłaby nie zrozumiała. Mówienie w tym przypadku należy do zabawy.
Zabawy fikcyjne rozwijają umysł dziecka i rozszerzają krąg jego doświadczeń.
Miejsce dla zabaw fikcyjnych, dla zabaw w różne zmyślone role, dla zabaw kształtujących wyobraźnie powinno się znaleźć w przedszkolu, dzieci powitają taką zabawę z radością, z korzyścią dla samo rozwoju i rozkwitu swej dziecięcej osobowości.
Zabawy manipulacyjne i konstrukcyjne oraz majsterka w wieku przedszkolnym
Z końcem drugiego roku życia dzieci zaczynają budowa różne rzeczy z klocków. W zabawie budowania od początku ważną rolę gra moment fikcyjny: dziecko szereguje klocki za sobą nazywając całość - "drogą" lub "pociągiem", a proste szeregi z klocków, piętrzące się w górę, nazywa właśnie "wieżami" lub "kominami". Klocki dla dzieci w wieku przedszkolnym są nie mniej potrzebne i konieczne, jak książki dla dzieci w szkole.
Przez budowanie uczy się małe dziecko bowiem i rozwija swój umysł, podobnie jak przez książkę uczy się i rozwija umysłowo dziecko w szkole.
Gry i zabawy umysłowe dla dzieci w wieku przedszkolnym
W grach takich jak domino, warcaby, wyścigi pionków etc. Wysuwają się na pierwszy plan następujące psychologiczne momenty:
1. Dziecko musi każde pociągnięcie obmyśleć, aby było w całości zarysowującego się przebiegu gry jak najlepsze
2. Dziecko musi się liczy z pociągnięciami i intencjami swego partnera, uczy się, więc rozumieć intencje drugich ludzi i oceniać wartość pociągnięć przeciwnika.
3. Dziecko wreszcie jako partner gry, podlega regule oraz prawidłom gry i musi się z nimi liczyć.
Z pierwszego punktu widzenia takie gry o wygraną są wyraźnie grami umysłowymi, jako że wchodzą w grę przewidywania, a nawet sprytu i specyficzną zręczność umysłową.
Po drugie, gry takie są zabawami silnie zabarwionymi współzawodnictwem w zakresie sprawności umysłu i skupienia uwagi. Dziecko poznaje też w tej zabawie przygotowawczo wartość inteligencji i skupienia umysłowego w konkurencji, jaką stwarza życie społeczne.
Po trzecie, gry tego rodzaju wstawiają dziecko w sytuacje, w której poznaje reguły i prawidła, dzięki temu zaczyna mu świtać pojecie dyscypliny umysłowej. Wczesne przyuczenie do gier piankowych wpływa niewątpliwie korzystnie na rozwój umysłowy dzieci.
Gry zespołowe i towarzyskie u dzieci w wieku przedszkolnym
Zabawy wspólne organizują, rozwijają i zestrajają się na dwa sposoby. Dzieje się to mniej lub więcej przypadkowo w ten sposób, że jej partnerzy podchwytują wzajemnie swoje pomysły i dopełniają tym, co czynią we wspólnej pracy; nie działają jednak przy tym według z góry powziętego porozumienia i wspólnego planu. W innych wypadkach jedno z dzieci bierze jednak inicjatywę i kierownictwo w swoje ręce, a zabawa przebiega według jego planu.
Są też i zabawy zespołowe, gdy dzieci zaczynają się bawić w taką zabawę, która posiada swoje reguły i prawidła.
Takie wychowują dziecko w kierunku poszanowania reguły i porządku gry i obowiązujących w niej prawideł, a tym samym uczą je zachowywać się jak trzeba w życiu zbiorowym. Poszczególne dzieci wyłamujące się z tych praw stają się na czas zabawy poza zespoloną w jedną całość grupą dzieci.
Zabawy ruchowe i ich znaczenie wychowawcze
Treść ruchowa tych zabaw jest nadzwyczaj różnorodna. Można powiedzieć, że jako całość, zabawy ruchowe wyczerpują wszystkie rodzaje właściwych człowiekowi naturalnych ruchów, stojąc się w ten sposób uniwersalnym środkiem wychowania fizycznego.
Odróżniającą właściwością ćwiczeń gimnastycznych jest wymaganie szczególnej prawidłowości i dokładności w wykonywaniu ruchów. Każde ćwiczenie gimnastyczne obejmuje tylko niewielką liczbę, ściśle organicznych, ruchów koniecznych dla wykonania danego ćwiczenia. W zabawach ruchowych natomiast te same ruchy (bieg, skok itd.) ogarniają prawie wszystkie grupy mięśniowe i dlatego są związane z działalnością całego ośrodka ruchowego, kory mózgowej, ich koordynacje nie są ograniczone żadnymi prawidłami i dlatego przedstawiają wielką różnorodność kombinacji; w zabawach ćwiczenia te wykonuje się swobodnie, z osobistej inicjatywy bawiącego się, pozostawionego samemu sobie i działającego na własne ryzyko. To dlatego w zabawach działanie te wymagają mniejszego napięcia umysłowego, skierowanego na dokładność ich wypełnienia, co jest właśnie typowe dla ćwiczeń gimnastycznych. Ale za to są one związane w większym stopniu z emocjonalnymi przejawami. Dla gier sportowych charakterystyczna jest pewna jednostajność, ograniczoność, a więc i jednostronność ruchowa materiału, połączona równocześnie ze ścisłością i dokładnością koordynacji, będących podstawą mistrzostwa, równocześnie grom tym towarzyszą nierzadko zbyteczne emocje w porównaniu z dodatnimi emocjami w zabawie ruchowym.
To wszystko pozwala patrzeć na zabawy ruchowe jako na ważny i szeroko stosowany środek wychowawczy.
Trzeba podkreślić wpływ zabaw ruchowych na rozwój fizyczny dziecka, wyrażający się tym, że zabawy te będąc najbardziej naturalnymi postaciami ruchów, w najlepszy sposób zaspokajają wrodzoną dzieciom potrzebę ruchu. W rezultacie systematycznego wykonywania zabaw ruchowych rozwijają się i wzmacniają wszystkie części ciała dzieci. Rozwijają się kości i mięśnie, dzieci zyskują na wadze i wzroście.
Niemniej dobroczynny wpływ wywierają zabawy ruchowe na system nerwowy, w związku, z czym staja się one doskonałym środkiem walki z rozdrażnieniem i nerwowością uczniów.
Zabawy ruchowe wpływają także na umysłowy rozwój dzieci. Wystarczy stwierdzić, że zabawy te współdziałają w bardzo dużym stopniu z rozwojem wrażeń i spostrzeżeń, uczą spostrzegać otaczające przedmioty i zjawiska ze wszystkich stroni we wszystkich ich wzajemnych powiązaniach, wyrabiają umiejętność w określaniu odległości, ciężaru, wytrzymałości i innych cech przedmiotu, uczą spostrzegawczości i bystrego pojmowania istoty zjawisk, a także logicznego myślenia w związku z praktyczną działalnością, o ile stanowi ona treść zabawy. Zabawy ruchowe rozwijają także uwagę, pamięć twórczą wyobraźnię dzieci, doskonalą i podnoszą ich znaczenie, wszechstronnie wpływają na rozwój ich woli, ponieważ są związane z czynnymi przejawami osobowości człowieka. W końcu zabawy te wywierają dobroczynny wpływ na rozwój charakteru dziecka i takie jego cechy jak samodzielność, pomysłowość, panowanie nad sobą.
Żadna zabawa dziecka nie jest zabawą w pełnym tego słowa znaczeniu, gdy dziecko nie czuje się w niej sprawcą lub czynnym partnerem, spełniającym chętnie określoną rolę. Aktywność własna objawia się w zabawach dziecka przez to, że rozwija ona w niej własne pomysły, że wprowadza do niej coraz inne własne warianty, że u podstaw zabawy stoją własne wyobrażania dziecka, że trudzi się i wysila, by osiągnąć zamierzony cel, że bawi się chętnie na swój sposób, że cała jego osobowość jest zaangażowana w zabawę i nią pochłonięta. Narzucanie dziecku zabawek i zabaw wtrącanie się do jego zabawy, pouczanie, jak, kiedy, co ma w zabawie czynić - poza wypadkiem, gdy to jest wskazane i konieczne, obezwładnia i dezorganizuje zabawę dzieci, wytrąca im ją niejako z własnych rąk.
Dziecko żyje intensywnie w swoim małym świecie i chłonie wszystkimi zmysłami jego bogatą treść. Niezmiernie ważną rzeczą jest, aby w otoczeniu dziecka wszyscy zdawali sobie sprawę z tego, że mimo woli czy chcą czy nie chcą, wszyscy biorą udział w wychowaniu dziecka. Z tego względu nie powinna być dla nikogo obojętna treść zabaw dzieci, bo ona odsłania wyraźnie wpływ otoczenia, wartościowy lub destrukcyjny.
Bibliografia:
1. Dyner Władysław, Zagadnienie zabawy w przedszkolu, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1958
2. Kapica Gabriela, Encyklopedia pedagogiczna, Fundacja Innowacja, Warszawa 1997
3. Sawicka Antonina, Wybór tekstów do ćwiczeń z pedagogiki przedszkolnej, WSiP Warszawa 1985