Ilona Biernacka-Ligęza; Lesław Koćwin

Determinants of economic system transformation in the countries of Central Europe at the turn of the XX/XXI century,

[w:] Central Europe. Two Decades After, Edited by Rafal Riedel. Uniwersity of Warsaw, Warsaw 2100, s. 329-340.

TŁUMACZENIE:

Dwadzieścia lat transformacji systemowej gospodarek krajów postsocjalistycznych obliguje do refleksji teoretycznej opartej na ocenie tego zjawiska, które traktowane jako proces posiada swój „początek”, tzn. rozpoczyna się podjęciem reform gospodarczych mających za zadnie zmianę dotychczasowego systemu gospodarczego oraz „koniec” wiążący się z przebudową gospodarki, tzn. z osiągnięciem układu docelowego, którym będzie funkcjonowanie nowego systemu gospodarki.

Przez proces transformacji, w odniesieniu do badanych krajów, należy rozumieć proces zmiany systemu gospodarczego, w szczególności polegający na przejściu od gospodarki centralnie planowanej (obowiązującej, z pewnymi różnicami, do końca lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku w krajach komunistycznych) do gospodarki rynkowej, opartej na funkcjonowaniu wolnego rynku, konkurencji i prywatnej przedsiębiorczości, co nierozerwalnie związane jest ze zmianą ich makrootoczenia międzynarodowego.

l. Pojęcie i charakter systemu gospodarczego

Problematyka funkcjonowania oraz zmian systemów gospodarczych stanowi jedną z dziedzin ekonomii, tj. teorii rozwoju gospodarczego, która w swoich badaniach koncentruje się na ich koncepcjach, tj. logice działania, zasadach organizacyjnych i możliwościach sterowania procesami ekonomicznymi.

Różnorodność interpretacji pojęcia systemu gospodarczego oraz wielość terminów używanych w charakterze synonimów systemu gospodarczego, jak przykładowo gospodarka, ustrój gospodarczy, model gospodarczy, ekonomika, system ekonomiczny itp. wymaga sprecyzowania jego kryteriów wartościujących. Pragmatycznym ich celem jest wyjaśnienie przyjętej w ekonomicznej literaturze (anglojęzycznej) definicji systemu ekonomicznego, w której określany jest on lakonicznie, jako „zespół instytucji związanych z podejmowaniem lub realizacją decyzji ekonomicznych”. Przytoczona definicja prezentowana jest najczęściej w literaturze polskiej.

Najogólniej przez system gospodarczy należy rozumieć taką organizację gospodarki, która integruje działania danego społeczeństwa, zmierzające poprzez produkcję dóbr oraz świadczenie wszelkiego rodzaju usług do zaspokojenia potrzeb tego społeczeństwa. Istotną kwestią efektywności systemu gospodarczego jest znalezienie takich rozwiązań, które pozwalają maksymalizować ten cel przy racjonalnym nakładzie sił i środków. Efektywność ekonomiczna systemu gospodarczego nie powinna przejawiać się wyłącznie w skali zaspokojenia potrzeb, gdyż winien on jednocześnie zapewniać społeczeństwu godność i wolność życia.

Przez system gospodarczy należy rozumieć zorganizowany układ stosunków ekonomicznych, występujących na danym stadium rozwoju społeczno-gospodarczego, determinowany istniejącymi przesłankami polityczno-ustrojowymi. Według Friedricha A. Heyka gospodarka stanowi „organizację lub porządek, w którym używa się planowo środków (termin planowanie należy rozumieć prakseologicznie - L. K.) w służbie jednolitej hierarchii celów”.

Natomiast przez efektywność systemu gospodarczego należy rozumieć jego zdolność dostosowywania się do zmiennych warunków zewnętrznych (do warunków biologicznych czy klimatycznych, do światowej sytuacji politycznej i ekonomicznej, uczenia się (unikania powtarzania tych samych błędów) i do przekształcania się (utrzymania dynamiki rozwoju). Zachowanie tych zdolności oznacza, iż system gospodarczy jest zwartym, powiązanym określonymi zależnościami zespołem składników, podlegających regulacji i zmianom według określonych zasad. Nie jest więc luźnym i tym samym nietrwałym układem przypadkowo dobranych zasad, lecz ma określoną logikę i trwałość.

System gospodarczy analizowany jako zorganizowany układ stosunków ekonomicznych, rozpatrywanych jako uporządkowany zbiór organizacji i instytucji gospodarczych powiązanych ze sobą siatką przepływów materialnych i organizacyjnych, jest układem rzeczywistym. Każdy podmiot gospodarczy podejmujący działalność ekonomiczną w istniejącym układzie ma niedoskonałą, empiryczną znajomość jego części, tj. otoczenia lub środowiska, w którym funkcjonuje. Empiryczne cząstkowe poznanie elementów systemu gospodarczego przez działający podmiot jest warunkiem jego aktywności. Natomiast poznanie naukowe ujmujące system gospodarczy w całości, tworzy teoretyczne przesłanki wykorzystywane w polityce gospodarczej, jako narzędzie kształtowania rozwoju społeczno-ekonomicznego.

Podkreślić należy, że gospodarowanie odbywa się zawsze w określonych warunkach materiałowych, instytucjonalnych, społecznych, politycznych itp. System gospodarczy stanowi zatem układ stosunków, organizacji, instytucji oraz podmiotów gospodarczych, które kształtują prawa i regulacje rządzące działalnością gospodarczą, określają normy własności czynników produkcji, a także uprawnienia do podejmowania decyzji w zakresie produkcji i konsumpcji, jak i kreują bodźce motywujące konsumentów i producentów do racjonalizacji zachowań ekonomicznych.

W oparciu o prezentowane definicje można wyróżnić w historycznym procesie gospodarowania cztery rodzaje systemów gospodarczych:

- gospodarka naturalna, nastawiona przede wszystkim na zaspokojenie własnych potrzeb, w której ludzie żyją zgodnie z odwiecznymi zwyczajami i tradycjami. Produkcja i podział nie stanowią problemów ekonomicznych;

- gospodarka rynkowa (system rynkowy, wolny rynek), która charakteryzuje się m.in. tym, że większość czynników wytwórczych jest własnością prywatną, a decyzje podejmowane są w przeważającej części na rynku, co zapewnia, iż konkurencyjne rynki kierują zasoby tam, gdzie są one najefektywniej wykorzystywane;

- gospodarka nakazowa (centralnego planu), w której występuje państwowa własność czynników wytwórczych, co związane jest z centralnym podejmowaniem decyzji oraz przekazywaniem ich jednostkom gospodarczym w formie nakazów w postaci obowiązujących wytycznych do planów gospodarczych;

- gospodarka mieszana, która składa się zarówno z sektora publicznego, jak i prywatnego. Według D. Begga, S. Fischera i R. Dornbuscha w systemie gospodarki mieszanej państwo i sektor prywatny współuczestniczą w rozwiązywaniu problemów gospodarczych. Państwo kontroluje znaczną część produkcji za pomocą podatków, płatności transferowych oraz dostarczania dóbr i usług publicznych, jak np. obrona narodowa czy bezpieczeństwo wewnętrzne. Kontroluje także zakres, w jakim jednostki mogą kierować się w swoim działaniu własnym interesem.

Różnorodność interpretacji pojęcia systemu gospodarczego oraz wielość terminów używanych wymiennie w charakterze jego synonimów, np. system ekonomiczny, gospodarka, ustrój gospodarczy, model gospodarczy itp., wymaga szerszego doprecyzowania tej kategorii ekonomicznej, która przykładowo w amerykańskim podręczniku, pt. „Ekonomia” - autorstwa D.R. Kamerschena, R.B. McKenziego i C. Nardineliego - definiowana jest lakonicznie, jako „zespół instytucji związanych z podejmowaniem lub realizacją decyzji ekonomicznych”. Przytoczona definicja prezentowana jest najczęściej w literaturze polskiej.

Ze względu na rozmaitość występujących w praktyce systemów gospodarczych postuluje się (J. Stacewicz) aby „stosowane rozwiązania systemowe rozpatrywać z różnych punktów widzenia. W związku z tym można klasyfikować systemy gospodarcze z punktu widzenia: (1) dominujących form stosunków własności, (2) roli państwa w życiu gospodarczym, czyli (3) stopnia centralizacji decyzji gospodarczych, (4) dominującego mechanizmu regulacji czy też (5) dominującego typu stosunków międzyludzkich.

W świetle tych rozważań można określić ramy klasyfikacji systemów gospodarczych, które z jednej strony tworzyć będzie dominująca forma własności środków produkcji, z drugiej natomiast funkcjonujące organizacje i instytucje ekonomiczne oraz struktura ich powiązań. Tego rodzaju podejście umożliwia badanie realnie istniejących systemów, tendencji ewolucyjnych, które w nich występują, oraz porównanie ich ze sobą. Prowadzi to w kierunku, tzw. komparatystyki systemowej, czyli porównawczych studiów nad rozwiązaniami instytucjonalnymi stosowanymi w różnych krajach, w różnych okresach czasu.

Przyjęcie za kryterium typologii systemów gospodarczych, tzw. rozwiązań dominujących, wynika przede wszystkim z okoliczności, że w rzeczywistych gospodarkach różne rozwiązania nakładają się na siebie, w związku z czym charakter systemu jest określony przez dominujący typ rozwiązań. Podejście takie prowadzi w kierunku, tzw. komparatystyki systemowej, czyli porównawczych studiów nad rozwiązaniami instytucjonalnymi stosowanymi w różnych krajach, w różnych okresach czasu.

II. Dylematy systemowe krajów postkomunistycznych

Gospodarka centralnie planowana w krajach Europy Wschodniej opierała się na przesłankach ideologicznych, które wyznaczały charakter sytemu ekonomicznego. Cechował się ona m.in. tym, że znaczna część decyzji ekonomicznych podejmowana była przez aparat biurokratyczny państwa (centralne planowanie). W rękach państwa znajdowała się również zdecydowana większość kapitału produkcyjnego (społeczna własność środków produkcji), zaś prywatna przedsiębiorczość (własność środków produkcji) była ograniczana. Nie istniał praktycznie rynek finansowy i kapitałowy (rynek pieniężny, banki komercyjne i giełda pieniężna), a decyzje odnośnie kierunków inwestycji oraz sposobów ich finansowania podejmowane były przez aparat państwowy, który często przy wyborze kierował się przesłankami politycznymi a nie ekonomicznymi. W systemie tym nie działały podstawowe mechanizmy rynkowe: ceny były często ustalane w sposób sztuczny, a rozbudowany mechanizm dotacji całkowicie zrywał związek między ceną a kosztem produkcji, nie istniały mechanizmy równoważące popyt z podażą, (co prowadziło do utraty równowagi rynkowej oraz permanentnych braków towarów na rynku). Centralne planowanie eliminowało również konkurencję na rynku, a tym samym było jednym z czynników braku efektywności gospodarowania, a tym samym prawidłowego odczytania potrzeb. Ponadto, gospodarka tych krajów zintegrowana w zamknięty system RWPG, tworzący priorytet w handlu zagranicznym między nimi była w znacznej mierze odcięta od rynku światowego i nie podatna na płynące z niego bodźce ekonomiczne odnośnie postępu technicznego, wydajności pracy i cen.

Specyfikę systemu centralnego planu węgierski ekonomista Janos Kornai określił jako „gospodarkę niedoboru”, gdyż trwałą cechą gospodarek krajów „realnego socjalizmu” było permanentne niezaspokojenie popytu, które dotyczyło zarówno czynników produkcji, jak i dóbr konsumpcyjnych. Przyczyny tego zjawiska wynikały przede wszystkim z zasad funkcjonowania gospodarki, jak i ze sposobu uprawiania polityki gospodarczej. Oba czynniki wpływały na sprawność systemu gospodarczego (mechanizmu gospodarczego), którego zadania można za F. Böhmem zdefiniować następująco: „Gospodarować znaczy przezwyciężać braki. Gospodarowanie w oparciu o podział pracy oznacza przezwyciężanie braków wspólnymi siłami. Zadaniem ustroju gospodarczego jest stworzenie możliwie najlepszych przesłanek do tego by uczestniczące w procesie gospodarczym jednostki (podmioty prawne) współdziałały sensownie i aby wynik ich współdziałania rozdzielany był według klucza, za który można byłoby odpowiadać przed trybunałem sprawiedliwości społecznej. Zazębianie się działalności ogółu osób uczestniczących w produkcji i podziale produktu społecznego [...] stanowi okoliczność uregulowaną lub będącą do uregulowania przez prawo”.

Brak efektywności gospodarowania, jak i zdolności do szybkiego rozwoju, a także częste kryzysy gospodarcze, które to cechy gospodarki centralnego planu przejawiły się w sposób ekstremalny w komunistycznych krajach Europy Wschodniej, stały się pod koniec lata osiemdziesiątych ubiegłego wieku przyczyną zainspirowania w krajach Europy Wschodniej działań na rzecz odbudowy gospodarki rynkowej wraz z równoległymi zmianami politycznymi. Podjęte reformy gospodarcze miały m.in. na celu:

1. W sferze polityki makroekonomicznej, ustabilizowanie gospodarki i zahamowanie zjawisk inflacyjnych oraz ograniczenie nadmiernego popytu, nie mającego pokrycia w dostępnych na rynku dobrach.

2. Politykę liberalizacji gospodarki, tj. zniesienie biurokratycznej kontroli nad gospodarką, eliminację kontroli cen, wprowadzenie wymienialności waluty, liberalizację rynku finansowego, otwarcie rynku krajowego na konkurencję ze strony importu.

3. Dokonanie przemian własnościowych zmieniających strukturę gospodarki, tj. wspieranie przedsiębiorczości, rozwoju prywatnych przedsiębiorstw oraz prywatyzacji dawnych przedsiębiorstw państwowych, a także w zamierzeniu dokonanie reprywatyzacji znacjonalizowanego majątku.

4. Urynkowienie gospodarki poprzez: rozwój polityki ochrony konkurencji i zwalczania monopoli, tworzenie instytucji rynkowych, (np. giełdy, przywrócenie funkcji banku centralnego, komercjalizacji systemu ubezpieczeń itp.), rozwój prawa regulującego funkcjonowanie gospodarki rynkowej, modernizacja systemu podatków.

Transformacja gospodarki krajów postkomunistycznych, jak już wcześniej zaznaczono, oznaczała z jednej strony, przebudowę dotychczasowego systemu gospodarczego (centralnego planu), tj. zastąpienie go systemem gospodarki rynkowej, z drugiej zaś wybór konkretnego modelu gospodarki rynkowej oraz wdrożenie go w praktykę życia gospodarczego i społecznego. Wybór modelu gospodarki rynkowej determinowany był przez endogeniczne czynniki polityczne i ekonomiczne, które tworzyły ramy dla podejmowanych reform gospodarczych. Zastosowanie przyjętych kryteriów (wartości dominujących) do wyboru określonego modelu gospodarki rynkowej przedstawia tabela nr 1.Analiza zawartych w niej wartości dominujących (cech systemowych, wskazuje z jednej strony, na wartości systemu, od którego odchodzą kraje postkomunistyczne, z drugiej zaś, wskazuje na możliwe do wyboru modele systemu docelowego gospodarki rynkowej.

Tabela 1. Cechy współczesne systemów gospodarczych (centralnego planu i rynku).

Tabela 1. Współczesne systemy gospodarcze - kryteria wyodrębnienia
Wartości dominujące określające charakter systemu	Gospodarka socjalistyczna: model centralnego planu	Gospodarka rynkowa - modele systemów:
				Liberalnego	Interwencjonizmu państwowego	Neoliberalnego (monetaryzmu)
1. Dominująca forma własności środków produkcji	Własność społeczna (kolektywna), dysponentem jej jest państwo	Własność prywatna	Własność prywatna, uzupełniona strategicznym sektorem własności państwowej	Własność prywatna uzupełniona innymi formami własności, tj. spółdzielczej i państwowej
2. Rola państwa w życiu gospodarczym	Państwo wyznacza w sposób szczegółowy kierunki rozwoju społecznego i gospodarczego	Ochrona własności prywatnej oraz przestrzegania porządku gospodarczego, „państwo stróżem nocnym” - wg Th. Hobbes'a	Ingerencja w życie ekonomiczne za pomocą środków bezpośredniego i pośredniego oddziaływania na gospodarkę	Ochrona konkurencji, dążenie do osiągnięcia rynku doskonałego
3. Stopień centralizacji decyzji gospodarczych	Decyzje „wyższego rzędu”, podejmowane przez instytucje państwowe, decydujące o zachowaniach elementarnych podmiotów gospodarujących oraz wyznaczające kierunkach rozwoju społeczno-gospodarczego	Decyzje autonomiczne elementarnych podmiotów gospodarujących, decydujące o kierunkach rozwoju społecznego i gospodarczego	Decyzje „wyższego rzędu”, podejmowane przez instytucje państwowe, wpływające bezpośredni lub pośrednio na decyzje autonomiczne elementarnych podmiotów gospodarujących, ukierunkowujące ich na realizację strategicznych problemów wzrostu gospodarczego	Decyzje autonomiczne elementarnych podmiotów gospodarujących, decydujące o kierunkach rozwoju społecznego i gospodarczego, wspierane indykatywnie przez decyzje „wyższego rzędu”, podejmowane przez instytucje państwowe i samorządowe
4. Dominujący serwomechanizm regulacji	Plan centralny	Rynek z konkurencją doskonałą	Rynek uzupełniony systemem planowania	Rynek wspierany przez państwo ochroną konkurencji
5. Dominujący typ stosunków międzyludzkich	Socjalistyczne, oparte na tzw. centralizmie demokratycznym, ograniczającym swobody demokratyczne obywateli	Kapitalistyczne, podstawę ich tworzy system demokracji parlamentarnej, gwarantujący swobody demokratyczne obywateli	Kapitalistyczne, podstawę ich tworzy system demokracji parlamentarnej, gwarantujący swobody demokratyczne obywateli	Kapitalistyczne, podstawę ich tworzy system demokracji parlamentarnej, gwarantujący swobody demokratyczne obywateli

Źródło: L. Koćwin, Współczesne systemy gospodarcze, [w:] Mikroekonomia. Wybrane problemy, pod redakcją S. Linka, Wyższa Szkoła Zarządzania „Edukacja”, Wrocław, 2005, s. 35.

Teoretyczne podstawy transformacji systemowej w postkomunistycznych krajach Europy Wschodniej opierały się, na tzw. „konsensusie waszyngtońskim” (Washington consensus), który zawierał koncepcję polityki mającej na celu przekształcenie ich niesprawnych gospodarek . Zakładała ona, że uruchomienie procesu przejścia do gospodarki rynkowej, rozpoczyna się od uwolnienia cen (zniesienia ich administracyjnego ustalania); ustabilizowania warunków makroekonomicznych poprzez restrykcyjną politykę monetarną oraz prywatyzacji przedsiębiorstw państwowe. Doświadczenia krajów transformujących swoje gospodarki wykazały słabość tej koncepcji, której realizacja doprowadziła do nieoczekiwanego i gwałtownego spadku produkcji trwającym często kilka lat. Masowa prywatyzacja, której często towarzyszyła korupcja była opóźniana lub zakłócana poprzez wielką wyprzedaż aktywów nabywanych spółek (asset stripping). Rosnące bezrobocie, będące skutkiem racjonalizacji procesów gospodarczych, stawało się czynnikiem hamującym tempo zmian systemowych, gdyż ograniczało poparcie społeczne dla procesów transformacyjnych wskutek braku akceptacji dla nowych instytucji gospodarczych wspierających wzrost gospodarczy.

Transformacja gospodarcza ze względu na polityczne i ekonomiczne uwarunkowania przebiegała w sposób zróżnicowany w poszczególnych krajach Europy Wschodniej, tj. zakres, tempo i zaawansowanie reform gospodarczych, jak i ich powodzeniem w poszczególnych krajach. Generalnie ocenia się, że najsprawniej przebiegła i największym sukcesem zakończyła się w krajach Europy Środkowej (w tym szczególni w Czechach, Polsce, Słowacji i na Węgrzech), mniej pomyślnie w krajach Europy Południowo-Wschodniej i krajach byłego ZSRR. Pomimo, że wiele reform wymaga jeszcze dokończenia i kontynuacji, za pomyślne zakończenie procesu transformacji można uznać moment wstąpienia krajów Europy Środkowej do Unii Europejskiej.

Analizując doświadczenia transformujących się krajów Europy Wschodniej z punktu widzenia zakresu i czasu dokonywanych zmian systemowych w gospodarce wyróżnić można trzy modele ich realizacji, tj. transformację szokową, gradualną i mieszaną.

Transformacja szokowa - określana często „terapią „szokową” lub mianem „wielkiego wybuchu“ (big Bang) zakładała szybkie i zaawansowane przejście od socjalizmu do kapitalizmu. Zgodnie z założeniami tego modelu, rządy powinny zapoczątkować radykalny i szybki proces przemian, wprowadzając jednocześnie do gospodarki instrumenty deregulacji, stabilizacji i restrukturyzacyjne. Zastosowanie ich miało stworzyć mechanizm rynkowy, jak i wpłynąć na szybkie dostosowanie się społeczeństwa do zasad systemu wolnorynkowego. Ten model transformacji zakładał pełne wykorzystanie nowej sytuacji politycznej po upadku komunizmu, tj. poparcia społecznego dla zmian systemowych i jego akceptacji ich kosztów będących skutkiem nieuniknionej recesji gospodarczej spowodowanej wprowadzeniem reform rynkowych.

Zaletą tego modelu jest m.in. przezwyciężenie w bardzo krótkim czasie negatywnych uwarunkowań starego systemu ekonomicznego, obniżających efektywność gospodarowania, poprzez wprowadzenie zasadniczych (rewolucyjnych) zmian systemowych we wszelkich dziedzinach życia społeczno-gospodarczego, jak i politycznego danego kraju. Zdecydowane urynkowienie gospodarki stwarza ona szansę na uzyskanie pomocy doradczej i finansowej od instytucji międzynarodowych, jak Międzynarodowy Fundusz Walutowy, czy Bank Światowy - zainteresowanych zmianami gospodarczymi w krajach Europy Wschodniej. Ponadto, pomoc ta gwarantuje napływ kapitału i inwestycji (BIZ) ze strony rządów i inwestorów prywatnych z państw zachodnich. Zastosowanie transformacji szokowej skraca do minimum okres przejściowy między likwidacją starego a wprowadzeniem nowego systemu gospodarczego zapewniającego wysoką dynamikę rozwoju społeczno-gospodarczego.

Główna wadą tego modelu transformacji są wysokie koszty społeczne i gospodarcze. Stąd też może być on stosowany w krajach, w których istnieje silne poparcie społeczne dla reform systemowych i zgoda na wyrzeczenia w okresie transformacji. Obciążenie społeczeństwa kosztami wynika m.in. z tego, że gwałtowne urynkowienie gospodarki w sposób bezwzględny eliminuje nisko wydajnych i nieefektywnych pracowników, jak i przedsiębiorców, co powoduje obniżenie dynamiki produkcji; wysoki wzrost bezrobocia; gwałtowne obniżenie poziomu życia, a zarazem sprzyja wzrostowi niezadowolenia społecznego.

Transformacja gradualna. Cechą charakterystyczną transformacji gradualnej jest stopniowe przeprowadzanie zmian systemowych ze względu na słabe poparcie ich przez społeczeństwo, które przejawia obawy (opór) odnośnie ponoszenia kosztów transformacji.

Model ten opierał się również na założeniu przeprowadzenia deregulacji, stabilizacji i prywatyzacji gospodarki, ale szybkość wdrożenia miała być inna, a reformy miały być zaplanowane w odpowiedniej kolejności, zarówno pod względem pierwszeństwa, jak i wykonalności reform. W przeciwieństwie do terapii szokowej, która zakładała, że restrukturyzacja instytucjonalna nastąpi później, model transformacji gradualnej opierał się na założeniu, że szeroko zakrojoną instytucjonalną restrukturyzację organizacji gospodarczych przeprowadzi się we wczesnej fazie procesu transformacji.

Łagodne przechodzenie od starego do nowego systemu gospodarczego zabezpiecza początkowo niskie koszty ekonomiczne i społeczne, gdyż załamanie gospodarcze i obniżenie produkcji nie jest głębokie, co przejawia się w niskim bezrobociu, którego przyrost jest kontrolowany, co w sumie wywołuje mniejszy spadek dochodów społeczeństwa. Zaletą tego modelu transformacji jest utrzymanie w dłuższym okresie czasu poparcia społeczeństwa dla reform systemowych. Należy jednak mieć na uwadze, że początkowe duże wsparcie dla transformacji wiąże się z utopijnymi oczekiwaniami społeczeństwa, które liczy na zachowanie roli państwa opiekuńczego oraz utrzymanie przywilejów socjalnych, oczekując jednocześnie dynamicznego rozwoju gospodarczego oraz osiągnięcia standardów zachodnich bez konieczności wzrostu wydajności pracy i efektywności gospodarowania.

W sytuacji, w której pojawiają się niepożądane skutki reform gospodarczych model gradualny umożliwia ich wstrzymanie, ponieważ koszty tej decyzji są niższe niż w wypadku modelu „terapii szokowej“. Jednocześnie umożliwia wraz z upływem czasu ponowny powrót do reform, który będzie akceptowany przez większość obywateli.

Do wad tego modelu transformacji zaliczyć należy brak dla niej efektywnego politycznego i ekonomicznego wsparcia zagranicznego, którego napływ zależny jest przede wszystkim od tempa i zaawansowania reform politycznych i rynkowych. Ponadto, transformacji systemowej nie można dokonać bez poniesienia kosztów związanych z likwidacją starego i wprowadzeniem nowego systemu, co w sumie w długim okresie czasu i tak doprowadza do spadku poparcia społeczeństwa, co stwarza coraz mniejsze szanse na dokończenie transformacji. Ponadto, w długim okresie czasu umacniają się te grupy społeczne, które związane były ze starym systemem i pragną zachować swe wpływy polityczne i gospodarcze w państwie.

Transformacja mieszana. Zastosowanie tego modelu zakłada zróżnicowane w zależności od poparcia społecznego tempo przekształceń gospodarczych oraz ich zakres, przy jednoczesnym dążeniu do maksymalnego skrócenia czasu okresu przejściowego od starego do nowego systemu gospodarczego. W realizacji tego celu stosowana jest ochrona grup najsłabszych socjalnie. Ten ostatni czynnik wyznacza zakres podejmowanych reform systemowych. Słabość tego modelu polega na tym, że wraz ze wzrostem kosztów transformacji oraz upływem czasu rosną naciski na zawężanie reform dotyczących szczególnie sfery socjalnej, jak i zachowanie opiekuńczej funkcji państwa. Ryzyko to wynikało ze wspomnianego już powrotu partii postkomunistycznych do władzy, jak i umacniania się prawicowych partii populistycznych.

Analiza opisanych modeli transformacji systemowej w sferze ekonomicznej wskazuje na jedną uniwersalną prawidłowość, tj.: im krócej trwa proces transformacji tym jest większa szansa, że poparcie społeczne będzie silnie wspierać przebudowę gospodarki, która doprowadzi do zwiększenia efektywności gospodarowania i tym samym do osiągnięcia wyższych standardów stopy życiowej społeczeństwa.

Ze wskazanej prawidłowości wynikają następujące wnioski, że najbardziej skutecznym modelem transformacji gospodarcze z punktu widzenia efektów końcowych są modele transformacji szokowej i mieszanej. Pierwszy zastosowany został w Polsce i na Węgrzech, drugi zaś w Czechach, Słowacji, Estonii, Litwie i Łotwie.

Mierne efekty przynosi zastosowanie modelu transformacji gradualnej, na co wskazują doświadczenia Bułgarii i Rumunii, a szczególnie w sposób negatywny Ukrainy, Białorusi. Gruzji oraz Rosji oraz związanej z nią krajów Europy Wschodniej - zwanych. WNP.

Na podstawie doświadczeń wymienionych krajów można wyróżnić w sferze ekonomicznej dwie płaszczyzny procesów transformacyjnych, tj.:

(1) transformację, której celem jest dążenie do wprowadzenia pełnego mechanizmu gospodarki rynkowej (obejmującego wszystkie jej wartości dominujące), a wraz z im zmiany struktury gospodarki i odpowiadającej jej struktury własności środków produkcji oraz przebudowy dotychczasowych jej powiązań zewnętrznych w zakresie wymiany towarów i usług, przepływu kapitału oraz migracji siły roboczej, będą do modele transformacji szokowej i mieszanej;

(2) transformację, której celem jest dążenie do stabilizacji gospodarki - obejmującą reformy zmieniające strukturę produkcji oraz strukturę własności środków produkcji, a także częściowe urynkowienie gospodarki przy zachowaniu nad niej kontroli państwa, będzie to model transformacji gradualnej, która może zakończyć się stworzeniem pewnego modelu przejściowego, mieszczącego się w poszukiwaniu, tzw. „trzeciej drogi”, która w długim okresie czasu prowadzić będzie do sfery krajów „trzeciego świata” lub w wyniku ponownego pogorszenia się efektywności gospodarowania ponownego podjęcia procesów transformacyjnych, których celem będzie dokończenie transformacji systemu politycznego i gospodarczego i wprowadzenie pełnego modelu gospodarki rynkowej.

Zasadność prezentowanej tezy uzasadnia ocena efektywności dokonanych procesów transformacji systemów gospodarczych w krajach Europy Środkowej (państw członkowskich UE) w stosunku do wybranych krajów Europy Wschodniej, które w latach 1989-1991 rozpoczęły transformację ustrojową w kierunku budowy demokracji i wolnego rynku.

3. Efektywność transformacji systemów gospodarczych - podział Europy Wschodniej

W ostatnim dwudziestoleciu w skutek procesów transformacji systemów politycznych i gospodarczych krajów Europy Wschodniej zarysował się ich bardzo wyraźny podział na grupę nowych państw członkowskich Unii Europejskiej i pozostałych, ekonomicznie mniej zaawansowanych, które nie wykorzystały swoich szans wynikających z nowego geopolitycznego układu w świecie.

Procesy transformacji systemu politycznego i gospodarcze zachodzące w latach 1989-2009 oraz stopień zaawansowania reform przyczyniły się do utrwalenia podziału regionu Europy Wschodniej na trzy główne grupy państw. (1) Zaawansowane w transformacji ustrojowej kraje Europy Środkowej, które skupiały wysiłki na sfinalizowaniu negocjacji akcesyjnych z UE i przygotowaniach do członkostwa, jednocześnie starając się ograniczyć recesyjne skutki osłabienia koniunktury światowe.(2) Słabiej zaawansowane w transformacji kraje bałkańskie, które kontynuowały budowę demokratycznych instytucji i gospodarki rynkowej, umacniając jednocześnie proeuropejski i proatlantycki kierunek w polityce zagranicznej. (3) Kraje WNP, które po okresie przyspieszonego wzrostu, będącego skutkiem częściowych reform systemu komunistycznego, stanęły w obliczu konieczności przyjęcia i przyspieszenia ważnych reform instytucjonalnych i strukturalnych.

Przedstawienie efektywności procesów transformacyjnych stanowi kwestię złożoną ze względu na dobór odpowiednich wskaźników ekonomicznych oceny, jak i na występujące w tym okresie wahania koniunktury w tych krajach i w gospodarce światowej. Należy mieć na uwadze, że podejmowane w tych krajach reformy ekonomiczne w latach 1989-1991 powodowały na ogół recesję gospodarczą wynikającą z okoliczności, że stary system ekonomiczny przestawał działać, zaś nowy dopiero zaczynał regulować gospodarkę. Sytuację taką, w której następuje załamanie koniunktury ekonomiści określają „siodłem”, odpowiada ona fazie depresji, od której rozpoczyna się dopiero ożywienie gospodarcze a następnie rozwój.

Dla porównań przyjęto okres między 1989 a 2006 rokiem, wyznacza go początek zmian systemowych, kończy zaś szczytowy okres koniunktury gospodarczej, gdyż od następnego roku rozpoczyna okres dekoniunktury w gospodarce światowej przeradzający się w obecny kryzys na rynkach finansowych. Dlatego też w badaniach posłużono się analizą dwóch wskaźników, które wydają się najbardziej syntetyczne do charakterystyki zmian, tj. analizą produktu krajowego brutto (PKB) oraz wskaźnika długości życia, które prezentuje tabela 1 i 2.

Tabela 1. Produkt krajowy brutto w krajach Europy Środkowej i (wybranych) Wschodniej.

Kraj	PKB w latach 1989-2006 (proc.) 1989=100	Wzrost PKB w 2006 r. (proc.)	PKB per capita mierzone siłą nabywczą (w USD)			PKB per capita w cenach bieżących w 2006 r. (USD)
							1990	2006	zm. w proc.
Bułgaria	101,9	6,5	6980	10400	49,0	3800
Czechy	128,5	6,2	11950	21600	80,8	11650
Estonia	140,1	9,8	8350	19600	134,7	10350
Polska	151,4	6,1	6076	14200	133,7	8750
Łotwa	136,7	10,2	8530	15400	80,5	7140
Litwa	109,5	7,4	9650	15100	56,5	8390
Węgry	133,7	3,8	8420	17300	105,5	11350
Rumunia	111,6	6,2	5240	8800	67,9	3550
Słowacja	133,7	6,4	682092	17700	159,3	8600
Słowenia	141,8	4,4	11648	23400	100,9	18820
Rosja	93,9	6,6	8560	12100	41,4	5180
Ukraina	67,1	7,0	-	7600	-	1760
Chorwacja	105,2	4,4	8098	13200	63,0	8320

Źródło: HCSO

Z prezentowanych danych statystycznych w tabeli nr 1 wynika, że najwyższą dynamikę wzrostu PKB miały w okresie 1989-2006 kraje Europy Środkowej, jak i najwyższy przyrost PKB per capita.

Poza tym ogólnie można stwierdzić, że podobna tendencja odnosiła się do ograniczanie inflacji do poziomu 1-6 proc. (poza krajami WNP, w których przebieg zjawisk inflacyjnych był bardziej zróżnicowany). W przeciwieństwie do krajów Europy Środkowej utrzymywało się w nich wysokie bezrobocie w granicach 15-22 proc., co ma związek z nie tylko ze spowolnieniem wzrostu gospodarczego, ale także kontynuowaniem restrukturyzacji wielu gałęzi gospodarki oraz wzrost ubóstwa, biedy i rozwarstwienia dochodowego i majątkowego społeczeństwa, w czym przodują państwa WNP.

Tabela 2. Długość życia w krajach Europy Środkowej i (wybranych) Wschodniej.

Długość życia w latach
Kraj	Mężczyźni			Kobiety			Ogółem w 2006 r.
		1990	2006	zm. proc.	1990	2006		zm. proc.
Bułgaria	68,4	68,9	0,73	75,2	76,4	1,6	72,6
Czechy	67,6	73,1	8,14	75,4	79,9	5,97	76,4
Estonia	64,6	66,9	3,56	74,6	78,1	4,69	72,3
Polska	66,5	71,2	7,07	75,5	79,4	5,17	75,2
Łotwa	64,2	66,4	3,43	74,6	77,1	3,35	71,6
Litwa	66,6	69,5	4,35	76,2	79,7	4,59	74,4
Węgry	65,1	68,7	5,53	73,7	77,4	5,02	72,9
Rumunia	66,6	68,4	2,7	73,1	75,6	3,42	71,9
Słowacja	66,6	71	6,61	75,4	79,1	4,91	75
Słowenia	69,4	72,8	4,9	77,2	80,5	4,28	76,5
Rosja	63,8	59,1	-7,37	74,3	73	-1,75	65,9
Chorwacja	68,7	71,3	3,78	76,4	78,8	3,14	74
Średnia UE	71,7	75,8	5,72	78,8	-	-	-

Źródło: HCSO

Analiza danych statystycznych zawartych w tabeli nr 2 ewidentnie wskazuje na wydłużenie się przeciętnej długości życia w Krajach Europy Środkowej. Charakterystyczny zaś jest jej spadek w Rosji, w której reformy systemowe mają powierzchowny charakter.

Prezentowane dane statystyczne nie stanowią i nie mogą stanowić jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, który kraj - kraje najefektywniej przeprowadziły zmiany systemowe i okazały się liderem w transformowaniu gospodarki z nakazowo-rozdzielczej do rynkowej. Trudność polega bowiem na tym, że każde z państw startowało z innego poziomu gospodarczego, politycznego, czy też społecznego. Problemem jest także, (co zaznaczono wcześniej), znalezienie odpowiedniej płaszczyzny porównawczej, która by pozwoliła sklasyfikować poszczególne kraje.

Reasumując:

Okres transformacji systemowej, czyli przechodzenia od systemu gospodarki planowej do gospodarki rynkowej, przyniósł znaczne zmiany poziomu rozwoju poszczególnych krajów „27”. W całej grupie zwiększył się m.in. dystans rozwoju między krajami Europy Środkoweja krajami Europy Wschodniej, a szczególnie krajami WNP. W kilku państwach, jak Gruzja, Kirgistan, Mołdawia, Tadżykistan i Ukraina spadł poziom PKB w przeliczeniu na jednego mieszkańca. Natomiast w innych znacznie poprawiła się ich pozycja rozwojowa, szczególnie dotyczyło to Polski, Estonii, Węgier i Kazachstanu. Przykładowo Polska, która w 1989 r. pod względem poziomu PKB na 1 mieszkańca znajdowała się na 13. pozycji (wśród 27 państw), to po 17 lat przemian gospodarczych Polska przesunęła się na 7 miejsce (2006 r.).

Przyjmując, jako podstawę oceny jedynie wartości nominalne, to niekwestionowanymi liderami będą Słoweńcy oraz Czesi. Odnosząc jednak te wielkości do sytuacji z roku 1989 okazuje się, że do liderów należeć będą: Polska, Słowacja, częściowo Węgry oraz kraje nadbałtyckie: Estonia. Litwa i Łotwa. Ta grupa krajów tworzy obecnie Europę Środkową.

Najniższy poziom wzrostu gospodarczego w ostatnim dwudziestoleciu osiągnęły kraje Europy Wschodniej, które zaniechały w ogóle przeprowadzenie transformacji systemowej, ewentualnie przeprowadziły ją powierzchownie lub podjęły wysiłki reformatorskie znacznie później. Do grupy tej można zaliczyć: Bułgarię, Rumunię oraz Rosję, Ukrainę, Białoruś i Mołdawie, a także kraje powstałe po rozpadzie Jugosławii (z wyjątkiem najbogatszej w rejonie Europy Środkowo - Wschodniej Słowenii oraz czerpiącej miliardowe zyski z turystyki Chorwacji. Osiągnęły one dopiero w ostatnich latach poziom rozwoju z roku 1989 (Bułgaria w 2006 roku przekroczyła go, zaś Rumunia w 2004 roku) lub tak - jak oba największe państwa powstałe po rozpadzie ZSRR - dotychczas nie przełamały tej granicy (Rosji w 2006 roku brakowało prawie 6 proc. do stanu z 1989 roku, Ukrainie natomiast ponad 37 proc.).

Ilona Biernacka-Ligęza; Lesław Koćwin

Determinants of economic system transformation in the countries of Central Europe at the turn of the XX/XXI century

Presented studies include an analysis of the economic and social aspects of the process of system transformation in the countries of Central Europe. Their output has become a prerequisite for adopting the thesis that despite the policy of the primacy of economics, i.e. the assignment of determining role of political changes - starting the process of political transformation and determining of their course - the creation of a new economic system has fundamental importance. It stabilizes and strengthens the changes made on the political system. Scope of changes made in the transformation of the system is not just about policy - it also produces the effects of deep transformation in the economy, society and in the sphere of values. They are related to the development of an infrastructure of a market economy, which relies on the liquidation of existing institutions and creating in their place new ones.

The purpose of the analysis included selected countries of Central Europe, which have been awarded membership in the European Union, which represents, among others confirmation that they successfully completed the transformational processes and received macroeconomic. The accepted method of research has become the system analysis, which determine the economic system, as a general structure consisting of substructures (subsystems) and assumes that the general structure, as well as its individual components interact to influence each other on the basis of the feedback. The basic impulses of these changes come from the political system. It designates the scope and the nature of changes.

In the studies undertaken, special attention was paid to such issues as the role of the state in the processes of transformation, the controversies surrounding the economic role of the state in the economy, the theoretical evaluation of the process of economic transformation and the diversity of solutions adopted, in particular the privatization process, the maintenance of macroeconomic stability, the issue of adapting the agro food-standards integration to the EU, the role of small and medium-sized enterprises in the economy, reform of the tax system, public participation in the division of national income. They contain a general assessment of the economic aspects of system transformation.

Economic Transformation of Central European countries cannot be unambiguously assessed. On the one hand, it has improved the efficiency of management, which manifested itself among others in the fact that the standard of living of citizens of these countries is increasing each year, on the other hand, led to the economic diversification of their populations, which manifests itself in the increasingly growing disparity in incomes.

Por. L. Koćwin, Polityka gospodarcza Polski w okresie transformacji ustrojowej, Uniwersytet Wrocławski, 1994.

Por. J. Stacewicz, Ekonomia na rozdrożu, Wrocław 1991, s. 56 i n.

D.R. Kamerschen, R.B. McKenzie, C. Nardineli, Ekonomia, Gdańsk 1991, s. S-12.

Mikro i makro ekonomia. Podstawowe problemy, pod redakcją naukową S. Marciniaka, wydanie trzecie, zmienione, Warszaw 2002, s. 50 oraz Polityka ekonomiczna, pod redakcją B. Winiarskiego, Wrocław 1992, s. 24.

L. Erhard, A. Müller-Armack, Soziale Marktwirtschaft. Ordnung der Zukunft, Frankfurt am Mein 1972, s. 170.

Mikro i makro ekonomia. Podstawowe problemy, pod redakcją naukową S. Marciniaka, wydanie trzece, zmienione, Warszaw 2002, (s. 50); Podstawy ekonomii, redakcja naukowa R. Milewski, Warszawa 1998 (s. 49-79) oraz Polityka ekonomiczna, pod redakcją B. Winiarskiego, Wrocław 1992, s. 24.

J. Stacewicz, op. cit., s. 56.

Por. L. Balcerowicz, Systemy gospodarcze. Elementy analizy porównawczej, Warszawa 1989.

Por. J. Kornai, Niedobór w gospodarce, Warszawa 1985, rozdział 13, s. 410-414.

F. Böhm, Die Bedeutung der Wirtschaftsordnung fur die politische Verfasung, [w:] Reden und Schriften, Karlsruhe 1960, s. 49.

Por. L. Balcerowicz, Understanding Post Communist Transitions. “Journal of Democracy” 1994, nr 5(4), s. 75-89.

Por. J. Williamson, J. (1990). What Washington Means by Policy Reform, [w:] John Williamson (red.), Latin American Adjustment: How Much Has Happened. Washington D.C. 1990, Institute for International Economics.

Por. O. Blanchard, R. Dornsbusch, P. Krugman, R. Layard, L. Summers, .Reform in Eastern Europe. Cambridge 1991, (MIT Press).

Por. J. Kornai, Tranformational Recession: A General Phenomenom Examined through the Example of Hungary`s Development, “Economie Appliquée” 1993, nr 46 (2): s. 181-227.

Por. M. Chałubiński, Transformacja, transformacje. Uwagi o badaniu przekształceń społeczno-politycznych w państwach postkomunistycznych, [w:] Transformacje systemowe w Polsce i w krajach postkomunistycznych, Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora, Pułtusk 2008, s. 11 i n.

Por. L. Balcerowicz, Socialism, Capitalism, Transformation, Central European University Press.

Budapest 1995.

Por. D. Lipton, J. Sachs, Creating a Market Economy in Eastern Europe: The Case of Poland. Brookings Papers on Economic Activity 1990, nr 1, s. 75-133; A. Aslund, How Russia Became a Market Economy. The Brookings Institution, Washington 1995.

Por. J. Walczak, Plan Balcerowicza (Sorosa) - mocny fundament słabej Polski, [w:] Transformacje systemowe w Polsce …, op. cit., s. 139 i n., (zob. s. 150-151).

Por. L. Balcerowicz, Socialism …, op. cit.

Por. J. Sachs, Poland`s Jump to the Market Economy, MIT Press, Cambridge 1993.

Por. J. McMillan, B. Naughton, (1992). How to Reform a Planned Economy: Lessons from China. Oxford Review of Economic Policy. Spring 1992, nr 12 (3), s. 130-143.

Por. M. Dewatripont, G. Roland, G. (1995). The Design of Reform Packages Under Uncertainty, “American Economic Review” 1995, nr 85 (5): s. 1207-223.

Por. Raport: szybki wzrost gospodarczy w regionie Europy Środkowo-Wschodniej (2007-09-10), Internet: http://www.biznespolska.pl/wiadomosci/komunikaty/article.php?cityid=warszawa&contentid=147148.

---