Fwd 1, libertyznizm 27, 27

P. Skargi, J. A. Morsztyna, kalwinów pol.), to jednak w pełni zjawisko to pojawiło się w kulturze pol. dopiero w epoce Oświecenia.

Przedstawiciele:
1) Stanisław Trembecki -
- Na kształcie libertynizmu zaważyła nieobecność w jego światopoglądzie rdzenia moralnego, umożliwiającego interioryzację naciskających ze wszystkich stron różnorodnych sądów, wzorów i ocen.
- W jego twórczości nie ma wyrazistego procesu ewolucji poglądów. Siłą napędową wszelkich poczynań był wszechogarniający hedonizm. Mieści się w nim zarówno wybujałe życie erotyczne jak i namiętna pasja czytelnicza. Ten hedonizm sprawił, że na dzieła poety możemy patrzeć jako na owoce kaprysu i przymusu. Znajdował się w mocy wielkich rozkoszy i drobnych przyjemności; dla nich zawsze był skory do kompromisów moralnych.
- cechowało go: niezwykłe wyczucie języka, śmiałe i trafne korzystanie z bogatych zasobów polszczyzny;
a) Epitalame Dorantowi i Klimenie. Czyli miłość złączona.
- hymn na cześć rozkoszy erotycznej, poetycki opis nocy poślubnej;
- pierwsza w naszej literaturze tak bezpośrednia i konkretna apoteza rozkoszy erotycznej;
- zawiera w sobie określoną dyrektywę moralną - zerwanie związków między erotyką, a sferą tabu. Sprawy erotyczne przestają być domeną nocy i wstydu, zostają wyniesione na pełne światło.
- Pożądanie rozkoszy nie jest już siłą fatalną, którą należy w sobie tłumić;
b) parafraza Ody do Pryapa A. Pirona
- nie nadający się zupełnie do czytania utwór stanowi jaskrawy przykład obscenum libertyńskiego
- jest to prawdziwy hymn, odwracający ogólnie przyjęte hierarchie
- na kosmicznej arenie skonstruowanej w Odzie do Pryapa wszyscy są pochłonięci przez moc Erosa, nie tylko zwierzęta i ludzie, ale również ci, co są w niebie;
- największą wartością w życiu człowieka jest rozkosz, a jej domeną - tylko erotyzm. Odrzuca się tu bogactwa i honory jako coś nic nie znaczącego dla szczęścia;

Trembecki przyznawał się do deizmu i nigdy nie deklarował się po stronie ateizmu. Pozbawiony wszelkich odruchów religijności i czci wobec tajemnicy;
c) Sofiówka
- wykłada (ustami „szkolnych atletów) swoje poglądy na problemy dotyczące istoty życia i struktury świata;
- wyraża poglądy o monistycznej strukturze świata
- Bogiem w jego deistycznym systemie była materia - nazywa ją wątkiem i obdarza takimi atrybutami, jak wieczność i niezniszczalność. Materia tworzy rzeczy istniejące w czasie; ma strukturę atomistyczną
- w przyrodzie trwa nieprzerwany proces asymilacji; istoty żywe przyswajają nowe atomy („proszki”, „płytki”) „przez pokarm, oddech i napoje”, oddając równocześnie stare ze swoich organizmów.
- istotą życia jest zatem energetyczna więź wszystkich pierwiastków, dialektyczna więź żyjącego i nieożywionego, człowieka i minerału;
- dusza jest materialna - jest więc nieśmiertelna o tyle, o ile nieśmiertelna jest cała materia, a więc i ciało
- „niebieski ogień” jest systematycznie pobierany przez organizm, jest czymś zewnętrznym, co staje się własne poprzez ciągłą interioryzację, jest też czymś nieindywidualnym. Pod tym pojęciem rozumie pewną siłę życiowa - vis vitae
- ład - najwyższa mądrość; nie ma jednak w samym tekście żadnych wskazań do utożsamiania tej abstrakcji z istotą boską
d) Powiązki, Idylla
nadzieję nieśmiertelności wiązał nie z eschatologią chrześcijańską, ale z „tulącym Pitagory zdaniem”, żartując, iż jeśli jest ono prawdziwe, to chciałby po śmierci być wróblem

- problem miejsca ziemi w kosmosie - opowiada się za stanowiskiem kopernikańskim. Przypisuje ziemi, aż trzy rodzaje ruchu: wokół własnej osi, dookoła słońca, z północy ku południu i spowrotem;
- negacja chrześcijańskiego motywu nieśmiertelności człowieka, wyznaje koncepcje kolistego biegu dziejów, charakterystyczną dla niektórych nurtów filozofii greckiej i sprzeczną z finalistyczną koncepcją chrześcijańską
- pochwała i uwielbienie rozumu wiązały się w jego utworach z piętnowaniem głupoty, przesądu i zabobonu, które dostrzegał w ówczesnej Polsce.
- krytyka duchowieństwa, występuje jako:
* bezpośrednie następstwo wobec racjonalistycznej postawy wobec religii
* opiera się na przesłankach politycznych (koniunkturalnych)
e)Kazanie do kaznodziejów
- przykazuje duchownym, by nie mieszali się w sprawy świeckie,
- atakuje duchowieństwo za podżeganie do wojen religijnych,
- występuje niby w obronie interesów Kościoła; w zakończeniu wiersza natomiast bierze ironicznie w obronę kaznodzieję
f) Oda nie do druku
- chrześcijaństwo jako czynnik hamujący rozwój wiedzy i krępujący postęp nauk
- religia krępuje przyrodzoną wolność
- szydercza drwina wobec postawy fideistycznej
- geneza chrześcijaństwa przedstawiona z libertyńskiego punktu widzenia ma sugerować, że jest ono gigantyczną i groteskową pomyłką ludzkości
- religia odpowiedzialna za cierpienie i niedole rodzaju ludzkiego,
- przeciwnik fanatyzmu

2) Tomasz Kajetan Węgierski -
- dla wielu postać symbolizująca nonkonformizm oraz wiele godności osobistej
- ze wzgardą patrzył na liczne przykłady małostkowości i poniżania się przed możnymi; raził go panegiryzm służalczych wierszopisów
- z sarkazmem pisał o niesprawiedliwości, o nagradzaniu pochlebców, a nie tych, którzy na nagrodę rzeczywiście zasłużyli;
- poeta mówiący w oczy prawdę, nawet najbardziej przykrą
- piewca zmysłowego szczęścia i jego wytrwałym tropicielem;
- bluźnił świętością, ale poddawał się rozkoszom
- w jego utworach często pojawia się nuta żalu i narzekania na los;
- cechował go weredyzm - nakazywał mu tropić i piętnować wszelkie przejawy głupoty i szkodliwości w życiu społecznym
- krytykował duchowieństwo; starał się zburzyć autorytet Kościoła w oczach społeczeństwa;
- widoczne wpływy Woltera w inspiracjach literackich
- w utworach atakujących, czy też ośmieszających duchowieństwo odnaleźć można pogłosy antyklerykalnej poezji staropolskiej;
- niewiara w życie wieczne;
- wprost odrzucił wiarę w istotę Boską; Bóg jest tworem umysłu człowieka (abstrakcją)
- doktryna Epikura w interpretacji Węgierskiego: uznanie prawa natury zasadą życia i rękojmią wszystkich ludzi, trzeźwa postawa wobec rzeczywistości połączona z nieufnością wobec tradycji i z niechęcią do teoretyzowania na temat przyszłości; spokojna godność wobec własnego losu, niezależność moralna;
- naczelną kategorią jest rozkosz
- Skarga kanonika na kowala wykorzystywał sposoby deprecjacji; wkomponowanie w trywialną sytuację postać duchownego w oczywistym celu ośmieszenia jej;
- krytyka duchowieństwa nie opiera się bezpośrednio na rozumowych przesłankach , na racjonalistycznym sprzeciwie wobec prawd wiary;
- celem poety jest na ogół ośmieszenie, zabijające autorytet
- demokratyczny charakter śmiechu w odróżnieniu od elitarności racjonalnych wywodów, przechodzących od krytyki religii do krytyki Kościoła i duchowieństwa
- zdziera z duchownych nimb domniemanej świętości i ukazuje ich jako zwykłych ludzi, ale w sytuacjach groteskowych;
- Co kto lubi - wiersz, w którym przedstawiono różne typy ludzkie: opoja, szulera, jeźdźca, żołnierza, dworaka, lichwiarza;
- są to swego rodzaju typy idealne, abstrahuje się bowiem od ich wszystkich możliwych cech poza tymi, które sugeruje nazwa. Są to uosobione w nich niejako cechy i skłonności;
- Opój to ten, co „się bawi kieliszkiem”, żołnierz na wojnie „zabija drugich”, dworak to ten co w pałacach „kręci piętą”, ksiądz - chciwy i bezwzględnym feudałem, mnich - rozpustnikiem
- Węgierski przywołuje więc cechy i czynności powszechnie kojarzone z danym typem społecznym
- krytyka kleru mieściła się w planie erotycznym (połączona z komizmem) i społecznym (połączona z ironią i sarkazmem);
- Organy - poemat heroikomiczny; satyra libertyńska, polityczna i obyczajowa;
- dyskredytowanie autorytetu duchowieństwa;
- różnorodność stosowanych przez niego metod deprecjacji i ośmieszania (można je podzielić na sytuacyjne i leksykalne)
- sytuacyjne: charakter dynamiczny, ukazują bohaterów w ruchu, w działaniu nieudolnym, nagannym moralnie lub podszytym fałszem;
- leksykalne: charakter statyczny i najczęściej są to dosadne epitety i określenia;
- z kpiną odnosi się do kultu świętych
- Do księdza Tomasza Węgierskiego - zdemaskowanie niegodziwości papieża Aleksandra VI, kpina z Eucharystii;
- Sąd czterech ministrów - sceptycyzm, niedowiarstwo względem prawd objawionych
- karykaturalny obraz chrześcijańskiego nieba;
- wymieszał elementy o różnorodnej proweniencji zatracając z celową niefrasobliwością tonację biblijną;
- niebo jest przysłowiowym „siódmym niebem”;
- wizerunek Stwórcy przypomina raczej obraz potężnego władcy ziemskiego;
- napój niebiański - nektar, roznoszony przez serafinów, znalazł się w chrześcijańskim niebie wprost z greckiego Olimpu; ów nektar pozostał symbolem hedonistycznych bogów greckich.
- obraz ten stworzony przez pozorne nawiązanie do słów św. Pawła;
- opis ten służy libertyńskiemu żartowi;

3) Adam Naruszewicz -
- Chwalca potęgi rozumu ludzkiego -> oda pt. Balon (natura nie skryje przed ludzkim rozumem żadnych tajemnic)
- jest jakby przybyszem z innej epoki, w jego umyśle pozostały do końca formy świadomości charakterystyczne dla okresu odchodzącego;
- w jego twórczości pojawiają się wątki kanoniczne i niekonwencjonalne
- obok solennych nawoływań do praktykowania cnoty spotykamy wyraźne świadectwa zainteresowania hedonistyczną poezją Grecourta;
- Kapituła bernardynów przykład obscenum libertyńskiego(granica między antyklerykalizmem a bluźnierstwem została w niej niejednokrotnie przekroczona)
- atrakcyjność moralności epikurejskiej podkreślał własną praktyką życiową;
- tłumaczenie antyreligijnego utworu Woltera Vanitas vanitatum działka, które we Francji zostało publicznie spalone;
- irytowało go niedowiarstwo pustych fircyków, czemu dawał wyraz w satyrach
- na różne formy wyznań religijnych patrzył okiem sceptycznym i chłodnym;
obiektywnego stosunku do zjawisk i rzeczy nauczyła go historia, śledząc bieg dziejów zauważył ograniczoną trwałość ludzkich instytucji, ideologii i wierzeń
- koncepcja Boga bliska stanowisku deizmu; rezygnuje z biblijnej wiedzy o Bogu, brak w jego utworach wiary w Opatrzność;
- Bóg jest rzeczywistością nieprzeniknioną dla rozumu ludzkiego;
- Daniel Kalwiński. Na zniesienie jezuitów -> utwór stanowiący koronę naruszewiczowskiego libertynizmu, ten wiersz zawiera w sobie pewną rysę. Bluźniercze wystąpienie przeciwko całemu Kościołowi, a nawet dogmatom, zbiega się tu z obroną jezuitów. Zniesienie przez papieża tego zakonu wywołało w Naruszewiczu sprzeciw. Oskarża Watykan o despotyzm. Motywy antyklerykalne nie wyczerpują tendencji utworu. Dotyka on też kultu świętych („Święte Franciszka hemoroidy”);
-Naruszewicz uderza w zasadę, której także podlegał roniony przez niego zakon;

4) Jakub Jasiński -
- społeczna perspektywa w ocenie religii i Kościoła;
- atakuje kościół jako instytucję opartą na tyranii i sprzymierzoną z feudalizmem;
- krytykuje chrześcijańską koncepcję Boga, z drwiną pisze o duchowieństwie;
- ideał stanowi społeczeństwo deistyczne, któremu wystarczyłaby świadomość istnienia „Najwyższego Jestestwa”;
-Do Stefana Batorego - apologia wielkiego monarchy łączy się z niezwykle ostrym pamfletem na zakony (zwłaszcza jezuitów) oraz na papiestwo;
- krytyka jezuitów ma tu charakter totalny, pełno epitetów o statusie nieodwołalnych wyroków, przekreślających jakąkolwiek kontrargumentację;
- Watykan przedstawiony jako siedlisko największych zbrodni i najgorszych przymiotów, jako więzienie wolności człowieka
- Kwestarz - satyra libertyńska wyrosła z obserwacji życia społecznego;
- satyra ta ukierunkowana pragmatycznie, a jej społeczne przesłanki zajmują pozycję pierwszoplanową
- demaskacja pasożytniczych postaw egzystencji duchowieństwa; głównym sprzymierzeńcem tego zjawiska jest wpajana ludziom przez stulecia wiara w naukę Kościoła;
- prawdy wiary są maksymami obłudy i oszustwa
- chimeryczność poglądów na temat Opatrzności;
- duchowni - bezpośredni sprawcy zła;
- dygresje służą do prezentacji libertyńskich żartów i poglądów (np. dygresje o naturze, traktowanej jako odpowiednik chrześcijańskiego Boga);
Do Boga - hymn, polemika i miniaturowy traktat filozoficzny;
- hymn do Boga, ale jest to Bóg deizmu, jedyny możliwy i rzeczywisty w przekonaniu autora;
- dialektyczna koncepcja życia jest jakby pogłosem idei Heraklita;
- dialektyka życia i śmierci ma charakter materialistyczny, akcentowana zasadnicza jedność materii
- występują analogie z Lukrecjuszem;
- krytyka chrześcijaństwa opiera się na rozumowych przesłankach;
- przekonanie, że w świetle racjonalnego myślenia obraz Boga przyjęty przez chrześcijan zaprzecza Boskiej wszechmocy i wspaniałości;
- podkreśla społeczną genezę religii, transportowanie na Boga atrybutów władcy, tronu;
- wyszydza zarówno dogmaty jak i kler
- Do świętoszka - autor formuuje główne idee moralne gwarantujące istnienie i spoistość społeczeństwa pozbawionego przesądów;
- reprezentantem takiej społeczności jest libertyn - czyli człowiek bez przesądów, który pogardza zarówno prawem feudalnym, jak i systemem dogmatyczno ideologicznym Kościoła, kieruje się natomiast rozumem;
- moralność może się obejść bez systemu chrześcijańskich sankcji, a cnota ma większą wartość, gdy nie wypływa z lęku przed karą czy z żądzy nagrody;
- za cel życia ludzkiego uważane jest szczęście, a za receptę na jego osiągnięcie - praca

5) Stanisław Kostka Potocki -
- aprobata epikurejskiego wzorca życia „w zaciszu”, „z dala od hałasu świata”
- podobnie jak W. Temple pragnął cieszyć się życiem arkadyjskim: rozkoszą jaką daje miłość i przyjemnością łączącą się z przyjaźnią, urokami przyrody i dobrego stołu;
- literatura była dla niego formą zabawy - rozrywką;
- nigdy nie zabiegał o druk swoich utworów;
- przyjęcie indywidualistycznej perspektywy rozważań, skupienie całej uwagi na problematyce szczęścia jednostki ludzkiej;
- zaniechanie refleksji nad szczęśliwym życiem i harmonią społeczeństwa;
- motyw szczęścia człowieka ogniskuje wszystkie rozważania poety;
- wyznawca epikurejskiego wzorca życia szczęśliwego w gronie przyjaciół i pięknych kobiet
- autor najbardziej drastycznego, libertyńskiego poematu obscenicznego
- pytania i rozterki określają punkt dojścia poetyckiej refleksji; u jej źródeł stała horacjańska zasada carpe diem, interpretowana w duchu epikurejskim;
- apologia rozkoszy, nawoływanie do przyjemności zmysłowych połączyło się w sposób naturalny z refleksją o nieuchronnym przemijaniu i o śmierci;
- Arkadyjskie szczęście przeniknięte jest lękiem przed niszczącym działaniem czasu;
- myśl o śmierci przywołuje chrześcijańską koncepcję zbawienia i potępienia, ale jest ona zdecydowanie odrzucana;
- religijne koncepcje pośmiertnego losu człowieka traktuje jako wymysł służący uzależnieniu duchowemu wyznawców;
- sprzeciw wzbudza w nim chrześcijańska idea wyłączności zbawienia poprzez Chrystusa i Kościół;
- wzory osobowe wielkich bohaterów starożytności są przedmiotem fascynacji; zachwyca go nieskazitelność ich cnoty; byli bowiem cnotliwi nie w trosce o zbawienie duszy; ich postawa miała swe źródło w szlachetności serc i umysłów;
- deklaruje poświęcenie życia cnocie i rozkoszy, niezależnie od tego czy czeka go raj czy piekło;
wiersz Piekło - sen - ukazany groteskowy obraz nieba i piekła; powraca zagadnienie zbawienia i potępienia

6) Jan Potocki -
czynnik kształtujący jego osobowość jako artysty i filozofa jest jego pasja podróżnicza (podróże źródło mądrości, kształtują w pisarzu postawę otwartą na wszystkie nowe idee i zjawiska;
- różnorodne formy wiary i obrzędów religijnych, które spotykał w wielu regionach geograficznych i okresach historycznych , kazały mu zastanowić się nad ich istotą; (Podróże, Rękopis znaleziony w Saragossie)
- wpływ miały kontakty z wolnomyślicielami francuskimi w czasie studiów w Paryżu;
- wielka miłość życia i subtelny hedonizm;
- kosmopolityzm;
- niezależność duchowa;
- sprzeciw wobec nietolerancji religijnej; postawę swoją uzasadniał absolutną niewiedzą co do wartości poszczególnych wyznań i zilustrował historią Draka, uczonego chrześcijanina oskarżonego przez szejka ul islama o to, że znając prawdy islamu, nie przyjmuje ich;