14981 IMGV36 27

maty nie od dziś kuszą czytelników tych utworów. Wialnie uznanie tych tematów za centralny problem współczesności i poruszanie ich w powieści budziło — mimo różnych zastrzeżeń — zainteresowanie wielu międzywojennych czytelników. Oglądane z dzisiejszej perspektywy teksty (o z łatwością dają się wpisać w modernistyczny nurt rozwoź ort o przyszłości kultury europejskiej, w rozmaite warianty katastrofizmu sprzed r. 1939 czy w analizy zjawisk kultury masowej. Dlatego też .powieść-worek" (Witkacy. Jaworski) jest wdzięcznym terenem do rozważań z zakresu historii idei, socjologii kultury czy filozofii egzystencjalnej⁶ W poniższych rozważaniach, ze względu na problematykę całej tej pracy, wybieram jednak inną perspektywę — podyktowaną zainteresowaniami poetyki historycznej i socjologii form literackich.

Druga grupa wypowiedzi Witkacego o powieści to pochwały nielicznych utworów, które zerwały z konwencją stylu realistycznego i te nazywane są .powieściami metafizycznymi". Charakterystyczne, ze aplauz Witkacego zyskują ci autorzy, którzy w świadomości literackiej dwudziestolecia byli twórcami bądź kontynuatorami wszystkich „aberacji” stylu młodopolskiego, a mianowicie: Berent (BK, 143, 149), Przybyszewski (BK, 142), Żeromski (BK 143. 149) oraz Strug (BK, 143. 188, 192), Kaden-Bandrowski (BK. 188, 192), Tuwim (BK. 153. 157), Schulz (BK. 181-196), a przede wszystkim Mi-ciński (BK, 135-136, 143, 188, 192), któremu Witkacy poświęcił wiele entuzjastycznych uwag także w innych utworach literackich. Wybór przez Witkacego tradycji stylu młodopolskiego w pewnym stopniu ujawnia powody niechęci do jego prozy w okresie międzywojennym. Wprawdzie w powieściach tych

autorów (_P0Zft Micińskimł Witkacy nie zauważa elementów -worKowatosci'* tjako tynkreiytmu). ale. z drugiej strony, ile-Kra mówi o powieści, tylekroć porusza rolę językowego ukształtowania utworu. Także językowa warstwa jego własnych .workowatych” powieści kate przypuszczać, ze specyficzna organizacja stylistyczna narracji jest elementarnym warunkiem .powieści-worka*. .Powieść-worek" w poglądach Witkacego umocowana jest tym samym na dwóch wyraziście zarysowanych wyróżnikach gatunkowych. Pierwszym jest synkre-tyzm rodzajowo- gatunkowy oraz tematyczny i on — jako .worek" — użycza nazwy tej odmianie gatunku. Drugim — stylistyczna nadorganizacja narracji, która zdaniem Witkacego jest wykładnikiem .metafizycznej" problematyki utworu.

Według Witkacego, o tym, Ze powiewnie może.być zaliczona doizie) sztuki Jjjp dzieł Czystej Formy, decyduje głównie fakt ZMwwieść nie działa na odbiorcę b e 2p o ś r e d^To    /

(BK 168; Nb, t. I, s. 25). Kategoria .bezpdffrediuoiói" j«t- / w koncepcji Witkacego korelatem pewnych własności rodzajo* / wych i gatunkowych. W przypadku powieści „bezpośredniość! wyklucząją jej rozmiary*. Powieść dIąĄVitkacegąjest bowiem -| du^formą! która ze względu na swą objętość nie może wy-wołać uodlmircy „przeżyć metafiz>xznych". Dużą .formę" mot- J - na co prawda ogariiąf intelektualnie. ale nie można jej jednorazowo „przeżyć" („doznać") jako „całości".

Jak widać, poetykę „powieśct-Wórka” uzasadnia Witkaco-wska koncepcja procesu komunikacji estetyczno-filozoficznej. Biegun estetyczny tej koncepcji polega na „bezpośrednim" (natychmiastowym, jednorazowym, przedrefleksyjnym) doznaniu „całości" utworu. Biegun filozoficzny — na doznaniu „Tajemnicy Istnienia", czyli odczuciu Grozy Bytu. Ta ostatnia sprawa nie będzie mnie tu interesować.

„Bezpośredniość* przeżycia wchodzi więc w teorii Witkacego w konflikt z kategorią .objętości" i brakiem „całości* w powieści. Jest to szczególnie ważny moment w estetyce powieści Witkacego. Wiadomo bowiem, że warunkiem „bezpośredniości przeżycia" dzieła Czystej Formy była jego „całościowość", jego ¹

67

1

^{u dłu}Z^a- aby j«*j konstrukcja działała bezpośrednio (.„I”, » 25) *^łpw,,r- ^BK-141. por Dlaaegoponieść... BK. 168.174. Ns. 11.