1845

WYKŁAD 14

14.3. Typologia fonologiczna

Typologia fonologiczna opiera się na porównywaniu systemów fonolo-gicznych poszczególnych języków. Jak już wspomnieliśmy, we wszystkich językach świata elementy foniczne służące jako diakryty odznaczają się szczególnymi cechami barwy: mają charakter tonalny (samogłoski), bądź szmerowy (spółgłoski), lub też mieszany (głoski sonome). W niektórych językach dźwięki, będące diakrytami powstają w wyniku nie wydechu (ckspiracji), jak np. w językach indoeuropejskich, ale wdechu (gwałtownego wciągnięcia powietrza do płuc). Wreszcie jako diakryty wykorzystywane są elementy prozodyczne (zmiana wysokości tonu, długość, przycisk). Typologia fonologiczna uwzględnia więc wszystkie wspomniane cechy fonologiczne. Rozpatrzmy je kolejno.

14.3.1. Typy języków ze względu na liczbę fonemów oraz udział samogłosek i spółgłosek

Ze względu na liczbę fonemów języki świata dzielą się na ubogie (12-14 fonemów) i bogate (58-70 fonemów). Ubogie to np. papuaskie, niektóre australijskie, których systemy dysponują podstawowymi samogłoskami (u, o, i, e, a) oraz spółgłoskami wargowymi i tylnojęzykowymi (P, k, h, m, n tylnojęzykowe, w). Jak widać, brak tu odróżnienia dźwięczności/bezdźwięczności, a także spółgłosek przedniojęzykowych, zmiękczonych (z udziałem środka języka). W tych językach morfemy (elementy znaczące) są długie, przeciętnie czterofonemowe, gdyż muszą zawierać elementy różniące.

Przeciwny kraniec zajmują systemy bogate (np. niektóre języki kaukaskie, a także indiańskie Ameryki Północnej). W tych językach morfemy są krótkie, gdyż funkcję elementu różnicującego przejmuje fonem. Przeciętna długość morfemu to 1,25 fonemu.

Jednakże oba typy skrajne są nieekonomiczne i wycofują się. Typ ubogi wymaga długich morfemów i w konsekwencji powstają bardzo długie teksty, niewygodne w percepcji. Z kolei typ bogaty obciąża pamięć fonologiczną dużą liczbą fonemów przeciwstawiających się subtelnymi różnicami. Stan optymalny to ok. 30-40 fonemów.

Systemy fonologiczne różnią się nie tylko liczbą fonemów, ale także proporcją między samogłoskami i spółgłoskami. Typ samogłoskowy reprezentuje np. język francuski, który liczy 15 samogłosek (wraz 184 z redukowaną szwa, jak wpetite) i 18 spółgłosek (a więc stosunek 45% do

55%). Bogaty system samogłoskowy wykorzystuje jako elementy diakrytyczne oprócz ruchów języka także opozycje stopnia rozwarcia ust.

Typ spółgłoskowy reprezentuje np. polszczyzna, w której występuje na 37 fonemów: 31 spółgłosek i sześć samogłosek, a więc stosunek: 85% do 15%. W jednym z języków kaukaskich proporcja ta jest jeszcze dalej posunięta: na 67 spółgłosek przypadają trzy samogłoski, a więc spółgłoski stanowią 96%.

14.3.2.    Języki wydechowe i wdechowe

Ważną cechę typologiczną stanowi to, czy artykulacja następuje na wydechu (języki ekspiracyjne), czy też na wdechu, który towarzyszy artykulacji. Dźwięki powstające przy wdechu są dwojakiego rodzaju. Pierwszy to tzw. mlaski, charakterystyczne dla języków Południowej Afryki. Powstają one przy wciąganiu powietrza do płuc i nagłym rozwarciu warg, co daje efekt podobny do cmokania. Drugi typ dźwięków powstających przy wdechu tworzy się w krtani przez gwałtowne jej rozwarcie i wciągnięcie powietrza do płuc. Dźwięk ten przypomina okrzyk zdziwienia. Te glottalizowane dźwięki charakterystyczne są dla mowy Indian z okolic Kanady i Alaski. Towarzyszą one innym dźwiękom, powstającym na wydychanej fali powietrza, co daje w efekcie bardzo trudną artykulację.

14.3.3.    Cechy prozodyczne

Dla typologii fonologicznej ważne jest, w jaki sposób wykorzystane zostają cechy prozodyczne, a wiec cechy nałożone na artykulację takie, jak: przycisk, iloczas, intonacja (zmiana wysokości tonu).

Ze względu na te właściwości języki dzielą się na prozodyczne i nieprozodyczne. Polszczyzna należy do tego drugiego typu: przycisk służy tylko do sygnalizowania końców wyrazów, ale nie różnicuje znaczeń. Intonacja towarzyszy wypowiedziom ze względu na ich modal-ność: inny kontur intonacyjny charakteryzuje pytania, stwierdzenia, rozkazy.

W językach prozodycznych intonacja, akcent i iloczas służą do rozróżniania wyrazów (pełnią funkcję diakrytyczną). Iloczas różnicuje znaki np. w języku czeskim (por. np. czes. draha ‘droga’ jako przymiotnik i draha ‘kolej żelazna'), a miejsce przycisku odróżnia znaki w języku rosyjskim, np. muka ‘męka’ i muka ‘mąka’, czy ruki ‘ręki’ i ruki ‘ręce’.