19810 Obraz3

130 XV. Społeczeństwo obywatelskie i jego wrogowie

celem uzyskania przez państwo pozycji mocarstwowej. Takie były założenia polityki europejskiej faszyzmu włoskiego, który dążył do przejęcia przez Italię roli przywódcy w basenie Morza Śródziemnej go i w części Afryki (por. mniej lub bardziej udane podboje Albanii^ Grecji, Jugosławii, Etiopii). Analogicznymi celami kierowali się niemieccy naziści, dążący do ustanowienia w Europie imperium-

0    rasowo czystych, germańskich korzeniach.

176. Totalitaryzm zakłada zniesienie wszelkiej autonomii (niezależności) jednostki i społeczeństwa wobec państwa. Warunkiem pojawienia się totalitaryzmu jest istnienie tak zwanego społeczeństwa masowego, będącego wytworem dziewiętnasto-

1    dwudziestowiecznych procesów industrializacji i urbanizacji oraz upowszechnienia oświaty na poziomie elementarnym. W państwie totalitarnym jednostka od narodzin po grób jest we wszystkich istotniejszych przejawach swego życia poddana kontroli ze strony władz państwowych; możemy tu więc mówić o państwie policyjnym. Nie istnieją — a jeśli powstają, są likwidowane - jakiekolwiek niezależne od tych władz dobrowolne zrzeszenia obywatelskie. Działalność wychowawcza, kulturalna, oświatowa, naukowa, gospodarcza, charytatywna i wszelka inna jest poddana ścisłemu nadzorowi państwa albo wprost upaństwowiona, to jest zarezerwowana dla instytucji państwowych lub bezpośrednio z państwem związanych. Istotnym elementem organizacji społeczeństwa jest istnienie ośrodka kierowniczego w postaci jednej partii (monopartii) o wodzowskim charakterze, będącej zarazem partią rządzącą. Ważnym jej zadaniem jest światopoglądowe i ideowo-polityczne ujednolicenie całego społeczeństwa oraz zniesienie wszelkich instytucjonalnych przejawów pluralizmu, zwłaszcza w sferze polityki. W tym celu poddaje się społeczeństwo bezustannej, wyrafinowanej, masowej indoktrynacji propagandowej w duchu jednej - uznanej urzędowo za naukowo potwierdzoną - doktryny politycznej. Jednocześnie wobec opornych, nieprzekonanych, a także w celu zastraszenia społeczeństwa, stosuje się terror i prześladowania na ogromną skalę.

Mimo iż niekiedy deklaruje się (por. Konstytucję ZSRR, zwaną stalinowską, z 1936 roku) przywiązanie do swobód i praw czło-

Wicku i obywatela, nie są one w praktyce respektowane. W gospodo rec ustrój totalitarny wiąże się bądź z upaństwowieniem wszystkich lub zdecydowanej większości środków produkcji, bądź też i |K>ddaniem działalności prywatnych przedsiębiorstw głęboko ulęgającemu etatystycznemu nadzorowi. Totalne upaństwowienie JeNt ważnym czynnikiem pozbawienia jednostek autonomii wobec Władz, ponieważ czyni je od tych władz stale zależnymi, gdy idzie

0    zaspokojenie podstawowych nawet potrzeb życiowych.

177. To, na ile państwa, które same określały się jako totalitarne (Włochy faszystowskie, III Rzesza Niemiecka) lub które krytycy za takie uznali (ZSRR i inne państwa byłego obozu socjalistycznego), zbliżały się do przedstawionego tu w dużym skrócie modelu — to kwestia dyskusji. Podobnie jak i o innych systemach ustrojowych, o totalitaryzmie powiedzieć można, że jego założenia realizowane były w różnych krajach i różnych czasach z rozmaitą intensywnością i powodzeniem. Twierdzenie to, moim zdaniem, odnieść można zwłaszcza do państw socjalistycznych w ciągu ich ponadsiedemdziesięcioletnich dziejów. Pod tym względem Korea Północna (KRL-D) negatywnie wyróżniała się na tle Polski po 1956 roku, a ZSRR w latach stalinizmu - na tle Węgier u schyłku lat osiemdziesiątych. Jedno jest jednak pewne: totalitaryzm, niezależnie od swego zabarwienia ideowego i uzasadnień, był systemem odpowiedzialnym za największe zbrodnie

1    okrucieństwa XX wieku.