20164 str 200 201

Marcina Kalinowskiego) było wysokiej klasy. Ale król znalazł tutaj dzielnych pomocników: obejmując osobiście dowództwo w centrum, mógł powierzyć dowodzenie na skrzydłach wojewodzie ruskiemu, Jeremiemu Wiśniowieckiemu i wojewodzie bracławskiemu, Stanisławowi Lanckorońskiemu. Nie sprostał natomiast Szwedom w okresie „potopu”. Odzyskał wprawdzie stolicę (1 lipca 1656), ale został pobity w trzydniowej bitwie pod Warszawą (28—30 lipca) — w obu tych operacjach dowodził w otoczeniu wszystkich czterech hetmanów: litewskich — polnego, Wincentego Gosiewskiego i wielkiego, Pawła Sapiehy, oraz koronnych — wielkiego, Stanisława Potockiego i polnego, Stanisława Lanckorońskiego. Wyprawa na Zadnieprze (1663—1664), skierowana przeciwko Moskwie i powstańcom ukraińskim, nie powiodła się, mimo kilku sukcesów w polu. Hetmani koronni — wielki, Stanisław Potocki, z powodu choroby i polny, Jerzy Lubomirski, z powodu zatargu z królem — byli nieobecni. Jan Kazimierz miał u swego boku Stefana Czarnieckiego, który zastępował Potockiego^ a w trakcie wyprawy połączył się z królem hetman polny litewski, Michał Pac. Wreszcie w bitwie z rokoszanami pod Mątwami (1666) Jan Kazimierz i hetman polny koronny Jan Sobieski ponieśli sromotną klęskę. O Janie Sobieskim wiadomo, że koronę zawdzięczał swym sukcesom militarnym, odniesionym gdy był hetmanem wielkim koronnym. Ale zostawszy królem, wielki wódz nie porzucił swego wojskowego rzemiosła. Z hetmanami lub bez dowodził w zwycięskich bitwach pod Lwowem (1675), Żórawnem (1676), Wiedniem i Parkanami (1683). August II Mocny reprezentował mierne zdolności dowódcze. Mając u swego boku hetmana wielkiego koronnego Hieronima Lubomirskiego, miernego literata i jeszcze bardziej miernego dowódcę, pobity został przez Szwedów pod Kliszowem (1702). Zwycięstwo nad Szwedami i popierającymi Stanisława Leszczyńskiego Polakami, odniesione przez Augusta II pod Kaliszem (1706), nie było rezultatem jego talentów, ani talentów jego hetmanów koronnych — wielkiego, Adama Sieniawskiego i polnego, Stanisława Rzewuskiego — ale zawdzięczano je postawie posiłkowych wojsk rosyjskich.

6.    Jan Zborowski, kasztelan gnieźnieński, zwycięzca Gdańszczan pod Lubieszowem (1577), był hetmanem nadwornym koronnym.

7.    Wojewoda dowodził pospolitym ruszeniem swego województwa, a kasztelan swej ziemi (powiatu), starostowie natomiast nie posiadali uprawnień tego typu.

Istnieli jednak starostowie generalni — wielkopolski i podolski — którzy dowodzili pospolitym ruszeniem swych prowincji. Zakres ich uprawnień dowódczych był więc większy niż wojewodów i kasztelanów.

8.    Pierwszym w Polsce ministerstwem wojny był Departament Wojskowy Rady Nieustającej, utworzony w 1775 roku: ciało kolegialne, obradujące pod przewodnictwem hetmanów. W 1788 roku Sejm Czteroletni powołał na miejsce Departamentu Wojskowego, który uległ likwidacji wraz z Radą Nieustającą, Komisję Wojskową Obojga Narodów, złożoną z 14 wybieranych przez sejm komisarzy, obradującą również pod przewodnictwem hetmanów. Zarówno Departament, jak i Komisja ograniczały dotychczasowe, nadmierne kompetencje hetmanów i dlatego były przez nich sabotowane. W Księstwie Warszawskim powstało 5 października 1807 roku Ministerium Wojny (na miejsce Dyrekcji Wojny); ministrem (poprzednio dyrektorem) był książę Józef Poniatowski. Ministerium to działało do 1813 roku.

9.    Formalnie od 1581 roku (nominacja Jana Zamoyskiego), ale w praktyce tylko jeden hetman poprzednio złożył buławę (Mikołaj Mielecki w 1579 roku).

10. Formalnie kwestia ta nigdy nie była uregulowana. W praktyce utarło się, że hetman polny dowodził wojskiem zaciężnym, a gdy obaj byli na miejscu, polny szedł pod komendę wielkiego. Z hetmaństwa polnego w zasadzie postępowało się na wielkie.

STOPNIE WOJSKOWE

1. Stanowisko regimentarza, które poza wspólnym źródłosłowem (łac. regimen — kierowanie, rządzenie) nie miało żadnego związku z regimentem (pułkiem), już nie istnieje. Pojawiło się ono w końcu XVI wieka i oznaczało tymczasowego zastępcę hetmana. Tak np. w 1648 roku, gdy obaj hetmani koronni (Mikołaj Potocki i Marcin Kalinowski) byli w niewoli u Tatarów,, sejm wyznaczył trzech regimentarzy (Dominik Za sławski, Mikołaj Ostroróg i Aleksander Koniecpolski).

201