20267 P1010915 (2)

Rozdział pierwszy

SAKRALIZACJA MONARCHY W KONTEKŚCIE ROZWOJU HISTORYCZNO-KULTUROWEGO

1. STARORUSKIE POGLĄDY NA WŁADZĘ PAŃSTWOWA I POCZĄTEK SAKRALIZACJI MONARCHY    ^

W STAREJ RUSI

1.1. Rosyjska myśl religijno-poli tyczna rozwijała się pod bezpośrednim wpływem Bizancjum. Właśnie z Bizancjum została przejęta idea paralełizmu monarchy i Boga. Jednakże idea ta, sama w sobie, nie zakłada sakralizacji monarchy. Sakralizacja nie zakłada upodobnienia monarchy do Boga, ale uznanie, że monarcha jest obdarzony szczególnym charyzmatem, szczególnymi darami łaski, na mocy których zaczyna być traktowany jako istota nadprzyrodzona. Teksty bizantyjskie, docierające na Ruś w tłumaczeniu na język staró-cerl kiewno-słowiański, nic nie mówią o tego rodzaju ujęciu omawianego zagadnienia.

Paralelizm monarchy i Boga jako „śmiertelnego” i „nieśmiertelnego” króla przychodzi na Ruś wraz z utworem pisarza bizantyjskiego z VI wieku, diakona Agapeta, utworem szeroko rozpowszechnionym w piśmiennictwie staroruskim (por. Waldienbierg, 1926; Szewczenko, 1954). W 21. rozdziale tego dzieła (Ekthesis kephaldjon parajnetikón) jest mowa o tym,-że car przez naturę śmiertelną podobny jest do wszystkich ludzi, a przez władzę — podobny jest do Boga; z tego upodobnienia władzy cara do władzy Boga wyprowadzony jest wniosek głoszący, że władza cara nie jest autonomiczna, ale dana przez Boga i dlatego też winna podporządkować się danemu przez Boga prawu moralnemu. Wymieniony rozdział utworu Agapeta wszedł w staroruskie dzieło Pczela. W Pczele, według rękopisu z XIV—XV wieku, 21. rozdział utworu Agapeta brzmi następująco: „Ludzką naturą car równy jest wszystkim ludziom, władzą zaś swą podobny jest Bogu najwyższe-

mu, nie ma bowiem na ziemi wyższego od siebie, a winien nie być pyszny, gdyż śmiertelny jest, ani też gniewać się, bo jest jako Bóg, na obraz Boży czcigodny jest (ale jest zmieszany z obrazem zniszczalnym), przeto winien uczyć się we wszystkim prostoty” (Siemionów, 1893, s. 111—112). Idea ograniczenia przez prawo moralne władzy carskiej, danej przez Boga, wyrażona jest tutaj bardzo jasno.⁴

Refleksy przeprowadzonego przez Agapeta porównania często spotyka się ,w literaturze staroruskiej. W Latopisie Ipatjewskim, w opowieści o zabiciu Andrzeja Bogolubskiego, pod rokiem 1175 znajdujemy zaczerpniętą z Agapeta sentencję: „swą naturą ziemską car podobny jest wszystkim ludziom, władzą zaś swą wyższy jest, jako Bóg” (PSRL, II, kol. 592), i te same słowa, w tym samym kontekście, spotykamy w latopi-sach Ławrientjewskim i Pieriejasławskim (PSRL, I, kol. 370). Ten sam cytat występuje u Józefa Wołockie-go — zarówno we fragmencie listu do wielkiego księcia (list ten, mówiąc ogólnie, jest streszczeniem dzieła Agapeta — por. Josif Wołocki, 1959, s. 184; Szewczenko, 1954), jak i w XVI słowie Prosuńetitiela (Josif Wołoc- * ki, 1855, s. 602). W Proswietitiele znajdujemy określenie monarchy wprost jako „śmiertelnego króla”. Dowodząc, że wymaganie od Boga informacji o dacie końca świata jest niegodne, Józef pisze: „Gdybyś ziemskiego i śmiertelnego cara zaczął niepokoić i mówić: dlaczego nie tak czynisz, jak mnie się wydaje, lub nie tak czynisz, jak ja myślę, to czyż nie zostałbyś ukarany gorzką męką, jako zuchwały, zły, pyszny i niepokorny sługa. Ty zaś Króla królujących, Stwórcę wszystkiego i Twórcę, ważysz się doświadczać i pytać...” (1855, s. 420). W Latopisie Nikonowskim zapisano słowa Michała • Twerskiego, skierowane do Batu-chana: „Tobie zaś, królu, będącemu człowiekiem śmiertelnym i zniszczal-nym, ale władzę mającemu, cześć oddajemy i pokłon, bowiem Tobie zostało przez Boga powierzone królestwo i chwała tego świata, który wkrótce przeminie” (PSRL, X, s. 131). Należy zaznaczyć, że słowa te, które można rozpatrywać jako refleks sentencji Agapeta, skierowane są do monarchy pogańskiego; w tym przypadku jest oczywiste, że z nimi (a tym samym z prze-

15