20,21 2

20

Wiedza taruturze nnauka loralurze

Naukowa leja teorii literatury

Wkład lurallzmu ’wń| toorii

ilruktura-llłtyczna tleją teorii llteiatury

Teorie literatury XX wieku

zwłaszcza tych, które powstały w XX wieku - wykazywało znacznie więcej pokrewieństwa z nauką (i to nierzadko w „mocnym” sensie tego słowa) niż z wiedzą i - paradoksalnie - oddalało się od literatury. Na „twardym” gruncie naukowym definicja teorii brzmi już bowiem zdecydowanie mniej przyjemnie. Jest to bowiem, jak powiada inny słownik: spójny metodologicznie i pojęciowo system twierdzeń ogólnych opisujących pewną klasę obiektów (w tym wypadku - dzieł literackich)¹⁵. Jeśli więc spróbujemy zdefiniować teorię na obszarze nauki, to nie będzie ona już tylko tłumaczyć, czym jest literatura i owe rozmaite czynności z nią związane, ale będzie służyć przede wszystkim zaprowadzeniu określonego porządku, zaś to, co „teoretyczne”, oznaczało będzie zarazem: ścisłe, uniwersalne, całościowe, logiczne, abstrakcyjne, systemowe, pewne, obiektywne, racjonalne, spójne itd. Już to pierwsze rozróżnienie uświadamia nam, że teoria może być traktowana zarówno swobodniej, jak i bardziej restrykcyjnie, a wszystko właściwie zależy od tego, jak wygórowane są aktualne ambicje dziedziny, którą reprezentuje - czy dziedzina ta chce być po prostu rodzajem wiedzy, czy zależy jej na tym, by zyskać status poważnej dyscypliny naukowej. A jeszcze inaczej - czy ci, którzy tworzą teorię, pragną jedynie, by pewne rzeczy w obszarze owej dziedziny zostały należycie skomentowane i wyjaśnione, czy też - by znalazły one właściwe miejsce w ramach jakiegoś modelu lub schematu. Ten drugi typ refleksji teoretycznej pojawił się w XX wieku na gruncie strukturalizmu (zwłaszcza powojennego strukturalizmu francuskiego, obdarzanego często z tego właśnie powodu mianem „ortodoksyjnego” lub „dogmatycznego”). Strukturalistyczna teoria literatury została nawet określona jako „przedsięwzięcie esencjalnie teoretyczne”'⁶, ponieważ jej głównym zadaniem stało się wzmocnienie samej teorii, a zarazem stworzenie równie mocnych fundamentów dla nauki o literaturze. Niemniej to właśnie na gruncie strukturalizmu pojawiła się jedna z najbardziej wpływowych definicji teorii literatury, obowiązująca również przez długi okres w polskich badaniach literackich. Według tej definicji, teoria literatury to

gałąź nauki o literaturze obejmująca dociekania nad prawidłowościami strukturalnymi i ewolucyjnymi literatury jako odrębnej dziedziny aktywności humanistycznej, ogólnymi właściwościami dzieł literackich i ich typologicznym zróżnicowaniem, w pewnym zakresie także nad mechanizmami procesu twórczego i odbioru dzieła literackiego. Wiedza o jednostkowych zjawiskach literatury stanowi dla teorii literatury jedynie punkt wyjścia, jej zasadniczym celem jest dotarcie do typowych i powtarzalnych cech owych zjawisk: interesują ją układy modelowe, a nie konkretne, zindywidualizowane przejawy twórczości literackiej. Teoria literatury wypowiada

" Zob. Filozofia a nauka. Zarys tmykloptdyczny, red. Z. Cackowski, J. Kmita, K. Szaniawski, !’.J. Smoczyński, Wrocław-Warszawa 1987, s. 704,

'* A. Jefferson, Structura/iim and Ihili/rucruraliim, | w:] Modrrn l.itfrary Throry: /1 Comfutra liiv Introiluilion, red. A.Jefferson, I) Kobry, l.ondon 19H1.

Wprowadzenie

21

twierdzenia odnoszące się do całych klas zjawisk literackich, a nie do poszczególnych egzemplarzy owych klas'⁷.

Teoria dla samej leo

Mimo że strukturalistom istotnie udało się wzmocnić fundamenty literaturoznawstwa, w szczególności dzięki przeniesieniu do nauki o literaturze idei systemu języka i metod jego analizy zaczerpniętych z językoznawstwa ogólnego Ferdinanda de Saussure’a‘⁸, to jednak stworzona przez nich koncepcja teoretyczna wywołała ostatecznie potężną falę dyskusji na temat sensowności tworzenia takiej właśnie teorii literatury. Największe kontrowersje wzbudzały zwłaszcza te skłonności teorii, które zostały podkreślone w powyższej definicji - w szczególności tendencje do uogólniania oraz do poszukiwania typowych i powtarzalnych właściwości dzieł literackich na niekorzyść tego, co w nich indywidualne i osobliwe. To właśnie ów niewątpliwy przerost ambicji naukowych strukturalistów i poczucie, że teoria w ich ujęciu staje się w gruncie rzeczy teorią dla samej teorii, zainspirowało badaczy literatury do ponownego przemyślenia pozornie oczywistej, choć wcale nie łatwej do określenia, relacji teorii i jej przedmiotu - literatury.

3. Teoria i literatura

Konflikt teorii i lite

Stwierdzenie, że teoria musi mieć swój przedmiot, że tak jak świadomość, jest zawsze teorią „czegoś”, wydaje się tak oczywiste, że aż banalne. Ale w dziejach teorii literatury sama tylko relacja między teorią i jej przedmiotem stanowiła istotny temat rozważań teoretyków, a nierzadko nawet wywoływała żywiołowe dyskusje. Działo się tak zwłaszcza wtedy, gdy odczuwano konflikt interesów teorii i literatury, a w szczególności - nieprzystawalność naukowego żargonu teorii do artystycznego języka literackiego, a także nieadekwatność sztucznych modeli do bogactwa literackiego uniwersum.

Ostrzegali przed tym przede wszystkim zagorzali przeciwnicy tendencji naukowych w teorii literatury. I tak na przykład niemiecki filozof Nicolai Hartman przywoływał wspomniany grecki źródłosłów słowa „teoria” i wszystkie zawarte w nim inspiracje, zwracając uwagę, że przestały się one już zupełnie liczyć w czasach nam współczesnych. Stwierdzał więc:

Teoria jak wnikliwe oglądania

teoria znaczy „ogląd” [EinsichĄ. Dziś już prawie o tym zapomniano. Jako „czyste oglądanie” pojmował ją Arystoteles. Nie oznacza więc ani doktryny, ani systemu, ani wyjaśniania, ani uzasadniania. Oznacza wyłącznic „wnikliwe oglądanie”'⁹.

" Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1988, s. 532.

'■ l»Zob. Strukturalizm (11).

'* N. Hartman, Systematyczna autoprezentacja, tłum. J. Carewicz, „Literatura na Święcie" 1987, nr 4, a. 306.