21776 skanuj0079 (24)

460 Część III,2: Myśl o sztuce w Italii Quattrocenta raczej do mecenasów niż budowniczych; jego dziesięć ksiąg mówi kolejno

0    ogólnych delinicjach (I), o materiale i rzemiośle (II - III), o publicznych

1    prywatnych typach budynków (IV - V), o problemach estetycznych (VI - VIII), w księdze IX podane są definicje piękna opartego na tkwiącym w naturze boskim prawie. Księga X zamyka całość dodatkowymi informacjami. Dobra architektura może powstawać tylko dzięki znajomości matematycznych podstaw proporcji i antycznych wzorów. Piękno tkwi w naturze pojmowanej twórczo; proporcje budynku wykazują analogie do proporcji ciała ludzkiego.

Harmonia, miara i umiar wiążą się w światopoglądzie Albertiego nie tylko z tymi zakresami, do których można stosować metody ilościowego pomiaru i operacje matematyczne, ale także ze sferą moralności i całą koncepcją człowieka.

Pisma Albertiego, które drukiem ukazały się dopiero po jego śmierci, rozchodziły się od razu w formie rękopiśmiennej i szeroko oddziałały. Traktat o malarstwie stał się podstawą wielu idei i wzorem traktatów malarskich Leonarda i Diirera, a traktat o architekturze ustanowił wzór nauki o architekturze, choć jego wszechstronności nie dorównywały imitujące go późniejsze, głównie na problematyce porządków skoncentrowane, traktaty wieku XVI.

Choć działalność Albertiego obejmowała rozległy zakres zainteresowań naturą, człowiekiem, historią i sztuką, największe znaczenie zachowały dziś jego pisma dotyczące sztuki oraz jego działalność architektoniczna, która za życia humanisty była zapewne nieco marginalną pasją genialnego autora.

O malarstwie. Traktat napisany po łacinie w 1435 r. we Florencji, dedykowany jednemu z humanistycznie wykształconych książąt włoskich, Giovan-francesco Gonzadze w Mantui. W roku 1436 Alberti sam dokonał przekładu na włoski i opatrzył go dedykacją dla Filippo Brunelleschiego. Wersja włoska miejscami odbiega od oryginału i odznacza się mniej doskonałą redakcją. Zachowało się 20 rękopisów wersji łacińskiej (z 2 poł. XV w. lub późniejszych) i 3 wersji włoskiej, z których tylko jeden przekazuje tekst w formie poprawnej. Wydał go w 1847 A. Bonucci. Wszystkie wcześniejsze wydania włoskie oparte były na obcych przekładach z wersji łacińskiej. Pierwsze drukowane wydanie tekstu łacińskiego, dokonane w Bazylei w 1540 r., na którym oparty jest zamieszczony tu polski przekład, odbiega w niejednym miejscu od wersji przekazanej przez zachowane rękopisy. Na podstawie 6 najlepszych rękopisów Cecil Grayson przedstawił ostatnio krytyczny tekst w swym wydaniu z 1972 roku.

O rzeźbie. Datowanie jest sporne. W części zachowanych dziesięciu rękopisów z 2 poł. XV w. i późniejszych znajduje się list autora do biskupa Alerii, którą to godność adresat otrzymał w 1466 roku. Grayson skłania się do późnego datowania, którego granicę wyznacza jednak rok 1466. Tekst łaciński wydał Janitschek w 1877 (przedruk: 1970). Włoski przekład Barto-lego ukazał się w 1568 r. i był przedrukowywany. Grayson oparł swą nową edycję na rękopisie oksfordzkim (Canon. Misc. 172).

Leon Battista Albert i 461

O architekturze. Dziś sądzi się, że proces pracy nad obszernym traktatem rozciągnął się na szereg lat. Najpewniej dzieło zaczęte zostało ok. 1443 r., a zachęta, jakiej Albertiemu udzielił Mikołaj V po swym wstąpieniu na tron papieski w 1447 stanowiła bodziec do podjęcia pracy nad drugą połową traktatu (księgi VI -X). Traktat ukończony został w 1452. Editio princeps — we Florencji w 1485 r.; przekłady: włoski — 1546 i 1550, francuski — 1553, hiszpański — 1582 i 1726, niemiecki — 1912, rosyjski — 1935- 1937, czeski — 1956, polski — 1960. Nie zachowały się rękopisy oryginalne, lecz szereg rękopisów z wieku XV, na których oparty jest tekst krytycznie ustalony przez Orlandiego w jego wydaniu z 1966 roku.

Pisma:

Wydania zbiorowe:    Opere volgari di Leon Battista    Albeiti. Pod red. A. Bonucci.    T.    1-5,

Firenze 1843 - 49; — L. B. Alberti Opere volgari. Pod red. C. Graysona. Bari, od 1960 (dotychczas 3 tomy); — L. B. Alberti Opera inedita. Pod red. G. Manciniego. Firenze 1890; — F. Borsi Leon Battista Alberti: 1'opera completa. Milano 1975; — Ważniejsze dzieła: Philodoxcos (komedia dyd._f ok.    1424); — De commodis litterarum    atque incommodis (przed 1430);    —    Della

famiglia (1432 - 34);    — De pictura (1435; wł. 1436);    — Thcogenius (ok. 1440); —    De    equo

animante (ok. 1440); — Descriptio urbis Romae (po 1443); — Momus (1443 - 52); — Ludi maiematici (przed 1450); — De statua (ok. 1450?); — De re aediiicatoria (1452); — Regulae lingue florentinae (przed 1454); — De componendis cifris (1466); — De iciarchia (ok. 1470); — L. Cesarini Martelli L.B.A. Philodoxeos fabuła (ed. critica). „Rinascimento", ser. 2, 17, 1977, s. 111 - 235.

Literatura:

Biografia i problematyka ogólna:

L. Passerini Gli Alberti di Firenze. T. 1-2. Firenze 1869 -70; — H. Janitschek L. B. As kleine kunsttheoretische SchriHen. Wien 1877 (przedruk: Osnabriick 1970); — G. Mancini Vita di L.B.A. Firenze 1882 (2 wyd. 1911); — I. Bebn L.B.A. ais Kunstphilosoph. Strassburg 1911; — W. Flemming Die Begrundung der modernen Aesthetik und KunsPwissenschaft durch L.B.A. Berlin-Leipzig 1916; — L. Olschki Geschichte der neusprachlichen wissenschaftlichen Literatur. T. 1. Heidelberg 1919, s. 45 - 87; — G. Vesco L.B.A. e Ja critica d'arie. ,,L'arte" XXII, 1919, s. 57 -71, 136 - 148; — L. Venturi La criligue d'art en /talie a l'ćpoque de la Renaissance: I. L.B.A. „Gazette des Beaux-Arts” Vs./V, 1922, s. 321 - 331; — G. Semprini II concetto deirarle secondo L.B.A. ,,La Bibliofilia" XXVII, 1926, s. 429 - 442; — J. Schlosser Ein Kun-stlerproblem der Renaissance: L.B.A. „Sitzungsberichte der Akademie der Wissenschafłen in Wien, Phil.-Hist. Klasse" nr 210, II, Wien-Leipzig 1929 (tłum. wł.: U non artista L.B.A. W: Xenia, saggi sulla storia dello stile e dcl Jinguaggio nell'aite iigurativa. Bari 1938, s. 9-46); — P. H. Michel Un idśal humain au XV« si&cle: La pensće de L.B.A. Paris 1930; — A. Guzzo Ueslclica di L.B.A. W; Idealisli e Empiristi. Firenze 1935; — M. L. Gengaro L.B.A. tcorico e architctto del Rinascimento. Milano 1939; — C. Gilbert Antique Framework for Renaissance Art Theory: Alberti and Pino. ,,Marsyas" III, 1943 - 45, s. 37 - 106; — M. Petrini Uuomo di L.B.A. ,,Belfagor" VI, 1951, s. 651 -677; — G. Hellmann Zur Terminologie der kunsttheore-tischen SchriHen L.B.As. Koln 1955 (Diss.); — R. Krautheimer Ghiberti and Alberti. W: tegoż i T. Krautheimer-Hess Lorenzo Ghiberti. Princeton 1956, s. 315 - 334; — M. Gosebruch Varietd. bei L.B.A. und der wissenschattliche Rcnaissancebegriłi. „Zeitschrift fiir Kunstgeschichte" XX, 1957, s. 229 - 238; — C. Grayson The Humanism of Alberti. ,,Italian Studies" XII, 1957, s. 37 -