26205 P1010321

226 Elżbieta Neykan

dila, równie efemerycznym co pożądanie. W przypadku Franza Kafki to gra, a nie zmysłowość decyduje o fabule miłosnej - gra polegająca na ludyeznym teście własnych możliwości manipulacji werbalnej zainteresowaniami, uczuciami młodej kobiety.. Na krótko przed poznaniem panny Bauer pijał do Maksa Broda, jak on marzącego o karierze literackiej: „A może jest prawdą, że pisaniem można sobie dziewczęta owinąć dookoła palca?”¹² Zupełnie dlań nietypowy, lekki i zalotny ton pierwszego listu do Felicji świadczyłby na korzyść hipotezy, że mamy tu do czynienia z zabawą, a nie epistołami reakcją na amf de foudrt. Potwierdza to straszny opis Felicji w dzienniku Kafki, przypominający „chłodną obserwację entomologa” i przejawiający „wstręt ascety" zgodnie z określeniami Citatiego^H:

Panna F.B (...) siedziała przy stole, a mimo to sprawiała na mnie wrażenie służącej (...). Koścista, pusta twarz wystawiająca na jar swą pustkę Wyglądała na ubraną zupełnie po domowemu, choć, jak się później okazało, wcale tak nie było Niemal złamany not. Włosy blond, trochę sztywne i bez uroku; mocny podbródek. (20 sierpnia 1912 roku)

Listy w większej mierze niż inne formy słowa pisanego włączają nas w krąg wymiany. Mogą być zaproszeniem do wspólnoty, mogą też stanowić pułapkę ... Konwencjonalne na początku odpowiedzi Felicji stają się rychło przedmiotem roszczeń samozwańczego korespondenta, a jego listy - specyficznymperpetuum mobile, zasilanym głównie przez własne impulsy.

Poza uporem stosowane przez werbalnego gracza strategie uwodzenia są rozliczne. Na przykład relacje z drobnych wydarzeń codziennych - czyż nie tworzą złudzenia jakiejś wspólnoty przeżyć i doświadczeń, wspólnoty decydującej o bliskości psychicznej i przywiązaniu? Jego niedyskretną chciwość na wszelkie od niej informacje ta pan-; na na wydaniu musiała odcyfrować jako objaw zainteresowania, uczucia, zazdrości...

O tym, że bezwiednie stanie się ofiarą epistoiarnych zalotów, zadecyduje również eskalacja przydawek i przyimków w nagłówkach listów. Od „wielce szanownej pani” poprzez „drogą" i „łaskawą” adresatka już w siedemnastym liście stanie się „najdroższą panną Felicją", a dwudziesty piąty rozpoczyna się od eksklamacji: „najdroższa, najdroższa!" Prawdziwą pułapką okazał się intymny ton listów oraz zawarte w nich niekończące się żale: na biuro, rodzinę, niepogodę, zdrowie, trudności w pisaniu, poruszające oczywiście strunę znanej kobiecej słabości: instynkt opiekuńczy...

Trochę późniejsze sugerowanie jej, by prowadziła dziennik, stanowi zaproszenie Felicji Bauer do wstąpienia w niebezpieczne strefy życia opowiadanego. A stąd już blisko do fikcji. Podwójna pułapka piszącego Don Juana: uwiedzenie prowadzące pan-l nę nie tylko na manowce obyczajowości, ale też na manowce rzeczywistości.

Zauważmy tu w obronie epistoiamego uwodziciela, iż przestrzegał swoją ofiarę przed niebezpieczeństwem słowa:

Niech pani spojrzy - pisał - ile jest w naszym pisaniu niemożliwości [...] A czy prośby tej nie myślę szczerze? Na pewno myślę ją szczerze. A czy może nie myślę jej także nieszczerze? Oczywiście myślę ją nieszczerze i to jak nieszczerze myślę.

Przede wszystkim Felicja mogła przecież zorientować się, że nie chodzi w tych listach o nią, że bardziej go fascynuje symbol, znak, który ją oznacza... To trzy sylaby

jej imienia i dwie - nazwiska wywołują uniesienia Franta (jego fozbą-fayfttffi Jest )). Nawiązując do etymologii jej imienia już na samym początku korespondencji ótSwl je jako „szaęściodajne ’ i wyznaję, ze „karmi się nim jak wampir" (11 listopada 191 % f.), innym razem prosi o zgodę nazywania jej Fe (a Fet po niemiecku oznacza wróżką), kiedy indziej wzdycha „Felice! Felice! - imię, które wszystko może, i podniecać, i ufpft* kajać". (4-5 grudnia 1912)

Martine Broda podaje w wątpliwość, czy w poematach lirycznych „istnieje inna miłość, niż miłość imienia*¹⁴ Spostrzeżenie to stosuje się jak najbardziej do omawianej korespondencji.

Rola jego listów, które wpierw były intruzami w życm Felicji, stale wzraeta. Oh raz boleśniej odczuwa ona ich opóźnienie lub brak. Ta korespondencja wpływa nie tylko na zmianę jej trybu życia, ale również na osobowość. Specyficzne przeniesienie oczekiwań z obiektu miłości na przedmioty zaspokajające potrzebę: i brakującej dziecku matki na jej pierś dostarczającą pokarm, z ukochanej osoby „na każdy inny przedmiot (...] a przede wszystkim na ów przedmiot już poddany symbołizacji, ale także doskonale zmaterializowany, którym jest słowo¹⁵. „U Felicji ważne było, że ona istniała, że nie została zmyślona" - pisze, o ironio, Canetti. Tymczasem główną wadą jego analizy jest nieuwzględnienie faktu, że była przede wszystkim czytelniczką - z wszelkimi konsekwencjami życiowymi lektury listów Franza. Przyjmuje on również bezkrytycznie za swoim mistrzem aksjomat o cężyznie fizycznej i moralnej przyszłej ofiary... Tymczasem ze słów samego Kafki dowiadujemy się, że ukochana skarży się na bóle głowy i brak snu, że często płacze i przez niego cierpi.

Kiedy Felicja Bauer - ponoć tak „zdroworozsądkowa" - straciła głowę i zaczęła marzyć o znalezieniu się w ramionach Franza, dokładnie nie wiemy. Z jego listu z 25 listopada 1912 roku - zatem w trzy miesiące po pierwszym - dowiadujemy się że chciała odeń usłyszeć, że ją kocha; w Noc Sylwestrową tegoż roku napisała mu: „Należymy do siebie absolutnie" a pod koniec marca 1913 donosi mu, że stał się jej „nie-zbędny". Jak wcześniej już jego listy.

Po tych wyznaniach, a zwłaszcza widząc narastanie cierpienia korespondentki Kafka mógłby zakończyc zabawę i elegancko się wycofać. Wszak nie jest Don Juanem i „naturalna konkluzja" uwodzenia kobiety bynajmniej go nie pociąga.. Ale gra zbytnio go wciągnęła, by mógł ją przerwać... Wahania i wstrzemięźliwość korespondencyjna Felicji powodują u niego panikę. Goców jest do miłosnych wyznań, zmusza się do realnego zbliżenia, godzi się na spotkania, na zaręczyny, na ślub i... równocześnie wycofuje. 1 rak rozpoczyna się szarpanina obojga.

W rej relacji na wzór szruki teatralnej Kafka był już to autorem, już co aktorem by stać się również głównym bohaterem dramatu podporządkowanym nieubłaganej Fortunie. Wprawdzie przezeń wprawionej w ruch, ale toczącej się kołem... Fikcja wkraczająca w życie, życie nieuchronnie korygujące fikcję, wymykające się spod autorskiej kontroli...

Skoro udało mu się ją uwieść przy pomocy słowa, równie sprawoie powinien się jej - przy użyciu tej samej broni - pozbyć! Ulubionym manewrem wycofania stosowanym przez zagrożonego gracza będzie teraz posługiwanie się obrazami, które mogłyby