27139 skanuj0097 (27)

202

środków do życia. Następuje seria katastrof: policja znajduje w mieszkaniu urządzenia do produkcji narkotyków, dziecko zostaje umieszczone w domu dziecka, Roman z powrotem trafia do więzienia, jego towarzyszka do swych nałogów: Teraz nie ma powodu, by przestać. Jest listopad 1991 roku i autorka zadaje jej pytanie: Co robisz cały dzień? - Sprzątam. Kamera ukazuje stosy brudnych filiżanek. Bohaterka mówi bełkotliwie, jakby z trudem. Twarz dwudziestoletniej dziewczyny jest już twarzą starej alkoholiczki. Dzięki obserwacji prowadzonej przez czternaście miesięcy (do Bożego Narodzenia, które każdy z członków rodziny spędza osobno) autorce udało się pokazać całą złożoność życia, wszystkie stany emocjonalne towarzyszące wydarzeniom tak politycznym, jak i osobistym. Film ukazuje także, iż przemiany ekonomiczne pociągają za sobą ofiary. Pavlfna jest jedną z nich.

Najbardziej znanym z całej serii jest Rene', nie tylko ze względu na jego artystyczną wartość, ale i osobę samego bohatera oraz jego relacji z reżyserką⁵. W dokumencie wykorzystano listy Renego do Heleny Treśtikovej, które odczytuje on sam. Dramaturgicznie - pełnią one rolę rytmizującej czasowej interpunkcji a jednocześnie komunikatów, informujących o przebiegu akcji⁶. Listy te są dopełnieniem portretu stworzonego przez autorkę, która tym razem wybrała nieco odmienną perspektywę. Na podstawie losów chłopca, witającego w więzieniu swoją peł-noletność, dokumentalistka ukazuje, „jak żyć" w świecie nastawionym na konsumpcję. Twarz bohatera oglądamy najpierw w serii więziennych fotografii, dopiero potem więzień „ożywa" i zaczyna o sobie mówić. Poznajemy go z kilku punktów widzenia, przeplatanych i konfrontowanych, ale najwięcej przestrzeni pozostawiono samemu bohaterowi.

Rene wywodzi się ze środowiska związanego z teatrem. Rodzice są od dawna rozwiedzeni, ojciec mieszka z trzecią żoną - baletnicą. Bohater, o ile jest na wolności, tuła się między matką a nową rodziną ojca. Ponieważ stracił zaufanie do najbliższych, nikt się nim nie interesuje, nikt go w więzieniu nie odwiedza - propozycję nakręcenia o nim filmu przyjął jako wielką życiową szansę zaistnienia w świecie i całkowicie wykorzystał dane mu „pięć minut". Renś jest bohaterem w pełni suwerennym, w tym znaczeniu, o jakim mówi Kazimierz Karabasz⁷, czyli obecność kamery nie powoduje u niego tremy ani zakłopotania. Można jednak zauważyć, że ta swoboda zachowania wobec ekipy, świateł i mikrofonu - stała się dla bohatera pewnego rodzaju pułapką. Rene najwy-

⁵    Por.: Stanislava Pradna, Dokument o Renem. „Film a doba" 1993, nr 2, s. 63-65.

⁶    Tamże.

⁷    Por.: Kazimierz Karabasz Bez fikcji - z notatek filmowego dokumentalisty. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe 1985.

raźniej zaczyna uważać siebie za gwiazdę. W filmach tej serii często powtarza się ujęcie głównego bohatera wciśniętego w kąt korytarza wyznaczonego do więziennych spacerów. Jest to symbol zamknięcia i osaczenia. Rene jako jedyny - uśmiecha się w tych ujęciach, jakby to zamknięcie w ogóle go nie dotyczyło. Kiedy opuszcza salę sądową z kolejnym wyrokiem skazującym, zakuty w kajdany - uśmiecha się jak prawdziwa filmowa gwiazda. Liczę się z tym, że już normalny człowiek ze mnie nie będzie - mówi podczas jednego z ostatnich spotkań z reżyserką.

Rene czuje się kimś, kto zajmuje miejsce ponad tłumem i przede wszystkim potrzebne mu są zewnętrzne oznaki jego wyjątkowej pozycji. W listach z więzienia wysyłanych do swej matki domaga się lepszych kosmetyków, paliłby lepsze papierosy, okrada samochody tylko tych najdroższych marek. Jest w więzieniu a chciałby żyć w świecie, jaki obiecuje telewizyjna reklama. Przebitki z talach reklam towarzyszą żalom matki, która sama nie może sobie pozwolić na luksusowe drobiazgi, jakich żąda syn. Wydaje się, że tutaj tkwi meritum problemu, który film porusza. Należy postawić pytanie, czy istnieje jakaś rozbieżność między programem życiowym matki i syna. Jej credo zamyka się w twierdzeniu, że ciężką pracą można zapracować na to „lepsze". Widok wnętrza jej mieszkania prowadzi do wniosku, że swój cel osiągnęła. Tym celem było „mieć". Syn również chciałby „mieć" - ale coś jeszcze „lepszego" - i to mu się właśnie wypomina.

Z trzyletniej obserwacji nie wynika, aby między matką a synem istniały uczuciowe relacje. Żadne z nich nie ma poczucia winy za jakieś błędy z przeszłości, nie ma więc mowy o wybaczaniu czegokolwiek, a tym bardziej o miłości czy przywiązaniu. Rene jest produktem środowiska nastawionego na gromadzenie i posiadanie dóbr wyłącznie materialnych, produktem świata bez wartości. W nowych politycznych realiach, które oznaczają, jak mówią plakaty, „Konec vlady zloćinu" (Koniec władzy zbrodni), interesują go tylko kolejne dobra materialne, które można by teraz mieć. Nie ma jednak najmniejszego zamiaru się za-harowywać, nie będzie też, jak inni ludzie dwadzieścia - trzydzieści lat stawiał chałupy. Twierdzi, że nie przestanie kraść tylko ze strachu, by go nie zamknęli: wszystko się da odsiedzieć. Sytuuje się w pozycji nieprzyjaciela społeczeństwa, zmiany, jakie wokół zachodzą, nie interesują go w najmniejszym stopniu. Na szyi kazał sobie wytatuować prowokacyjny napis „Fuck of People", manifestując tym swój opór przeciw wszystkim.

Pointą filmu jest informacja, że Rene okradł mieszkanie reżyserki. Zdążył jeszcze napisać do niej list z prośbą, by nie żądała dla niego kary za skradzione rzeczy. Ten list czyta już sama reżyserka. Rene otrzymał karę dziesięciu lat więzienia. Ogląda w celi jakiś western: samotny jeź-