27518 Skanowane5

byk” (Ka tur). Piorun był jednym z jego atrybutów, a jego funkcję deszczowo-rozrodczą jasno wyrażają przydomki, jakie mu nadawano: „ten, który rozrywa chmurę deszczową”. Min nie był bóstwem rodzimym. Egipcjanie wiedzieli, że przyszedł on wraz ze swą towarzyszką, krową Hathor, z kraju Pwnt, tzn. znad Oceanu Indyjskiego (por. Autran, La flotte a l’enseigne du poisson, s. 40). Wreszcie na zakończenie tego krótkiego przeglądu niezwykle bogatego zespołu faktów (patrz: Bibliografia) zasygnalizujmy, że Zeus w postaci byka porwał Europę (epifania matki), połączył się z Antiope i usiłował zgwałcić swą siostrę Demeter. Na Krecie można było przeczytać następujące dziwne epitafium: „Tu spoczywa wielki byk, który nazywa się Zeus”.

28. Małżonek wielkiej macierzy. Jak widać, układ dżdżyste niebo—byk—wielka bogini stanowił jeden z elementów jednoczących wszystkie religie protohistoryczne na obszarze afroeurazjatyc-^ kim. Niewątpliwie akcent należy położyć na funkcję rozrodczą i agrarną boga atmosfery w postaci byka. W przypadku Mina, Baala, Hadada, Teszupa i innych bogów-byków, bogów-piorunów, małżonków wielkiej bogini, główny przedmiot czci stanowi nie ich charakter niebiański, lecz ich zdolność zapładniania. Ich sakralność wynika z hierogamii z wielką macierzą agrarną. Ich struktura niebiańska nabiera wartości dzięki ich funkcji rozrodczej. Niebo jest przede wszystkim miejscem, w którym „ryczy” grzmot, gromadź^ się chmury i rozstrzygają się losy urodzajów na ziemi, a więc jest to obszar, który zapewnia dalszy rozwój życia na ziemi. Transcen dencja nieba występuje głównie w swej postaci meteorologicznej a „moc” jego polega na tym, że jest zbiornikiem nieskończonej ilość zarodków. Taki pogląd posiada nawet swój wyraz w słownictwi sumeryjskie me oznacza „mężczyznę, samca”, a jednocześnie „nie bo”. Bóstwa meteorologiczne (piorun, burza, deszcz) i rozrodc (byk) zatracają swą niebiańską samodzielność i absolutną suweren ność. Każdemu z nich towarzyszy, a nieraz nad każdym panuj „wielka bogini”, od której ostatecznie zależy powszechna płodnoś To już nie są kosmogoniczne twory, jak pierwotne bóstwa niebia skie, ale bogowie zapładniający i rodzący w porządku biologiczn Hierogamia staje się ich funkcją zasadniczą. Dlatego też natrafi my na nich tak często niemal we wszystkich kultach płodn

a zwłaszcza w kultach agrarnych, nigdy jednak nie odgrywają tam roli głównej, którą spełnia zawsze bądź wielka macierz, bądź też ,.syn”, bóg wegetacji, który okresowo umiera i zmartwychwstaje.

„Specjalizacja” bóstw niebiańskich zmienia z biegiem czasu ich profil w sposób radykalny. Rezygnują one ze swej transcendencji, stają się „dostępne” i nieodzowne dla życia ludzkiego, z deus otiosus przekształcają się w deus plupiosus, w byka, w bóstwo rozrodcze, przyswajają sobie bez przerwy funkcje, atrybuty i prerogatywy, które im były obce i którymi się wpierw nie zajmowali przebywając w swej wyniosłej transcendencji niebiańskiej h Bóstwa burzy i bóstwa rozrodcze dążą — tak jak każda „postać” boska — do skoncentrowania wokół siebie różnych przejawów religijności i do objęcia władzy nad wszystkimi dziedzinami kosmosu, wskutek czego ich osobowość oraz ich kult (zwłaszcza dzięki hierogamii z boginą matką) wchłaniają elementy, które pierwotnie nie należały do ich struktury niebiańskiej.

Nie zawsze dramat meteorologiczny musi wyrażać bóstwo niebiańskie; zespół piorun—burza—deszcz nieraz uchodził, na przykład u Eskimosów, Buszmenów i mieszkańców Peru, za hierofanię księżyca (Koppers, Pferdeopfer, s. 376). Rogi byka od najdawniejszych czasów porównywano do półksiężyca. Menghin (Weltgeschichte der Steinzeit, s. 148) ustala związek między wschodzącym półksiężycem a żeńskimi figurkami z Aurignac (trzymającymi w ręku róg); idole typu bydlęcego, które zawsze mają związek z kultem wielkiej macierzy (=księżyc), występują często w neolicie (tamże, s. 448). Hentze (Mythes et symboles lunaires, s. 95 ns.) przeprowadził badania nad tym zespołem lunarno-rozrodczym obejmującym swym zasięgiem duży obszar kulturowy. Bóstwa lunarne wschodnio-śród-ziemnomorskie wyobrażano sobie w postaci byka i przypisywano im cechy bydlęce. Tak na przykład babiloński bóg lunarny Sin nazy-

¹ Spotykamy się również ze zjawiskiem odwrotnym: bóg lokalny, który dzięki „historii” stał się bogiem naczelnym, przywłaszcza sobie przywileje bóstwa niebiańskiego. Assur, bóg opiekuńczy miasta Assur, zapożycza atrybuty stwórcy, najwyższego władcy i otrzymuje rangę boga niebios (por. Knut Talląuist, Der assyrische Gott, Helsinki 1932, 40 ns.). Enuma Elisz, które było czytane w Babilionii czwartego dnia nowego roku w obliczu Marduka, w Asyrii czytano w obliczu Assura (Labat, Le poeme de la creation, Paris 1935, s. 59).

95