28384 skanowanie0004

70 1. Zagadnienia podstawowe

rozpoczynającej się w Magna Charta Libertatum. Na wzór tradycji rzymskiej społeczność brytyjska rozwijać się ma na zasadzie „rozwoju ku przeszłości”, to jest twórczej kontynuacji zamierzeń tych, którzy dali tejże społeczności początek tkwiący w wartościach i regułach prawnych. Najbardziej świadomymi uczestnikami tej tradycji mają być sędziowie. Oczywiście stosowana tu jest współczesna interpretacja umowy społecznej Johna Locke’a (jak i Hansa Kelsena — jedynego myśliciela z kontynentu całkowicie zaaprobowanego przez klasyczną angielską filozofię prawa i dopuszczonego do stołu biesiad amerykańskich filozofów prawa): wszystkie najważniejsze sprawy rozgrywane są na poziomie społeczeństwa obywatelskiego — tutaj też rodzi się i funkcjonuje prawo — państwo jest tylko daną konkretną władzą, podlegającą całkowicie temuż prawu.

Dlatego też w klasycznej angielskiej filozofii prawa nie tyle mówi się o judge-made law (prawie tworzonym przez sędziów), co o odkrywaniu prawa już istniejącego w tradycji społeczności angielskiej (jest to tzw. podejście przedbentha-mowskie i postutylitame zarazem, do którego nawiązuje między innymi Ronald Dworkin, tkwiący intelektualnie między Wyspami Brytyjskimi a Ameryką).

W związku z taką konstrukcją pojawia się w tej tradycji bardzo wcześnie pojęcie praw człowieka. Otóż i tak elastyczny z punktu widzenia kontynentalnego system precedensów jest uzupełniony o system nazwany wprost Słusznością — Equity. Equity wyrasta z kanonu rodzącego się w Europie kontynentalnej w ramach powszechnego Lex dopiero po drugiej wojnie światowej, kiedy to powstaje dzisiaj rozkwitająca Kultura Praw Człowieka — Culture of Rights (zdaniem wielu adwokatów europejskich — w tym i polskich — przesadnie rozkwitająca; jest to odrębne i zarazem bardzo ważne zagadnienie wprost związane z etyką prawniczą).

Kultura Praw Człowieka oznacza rewolucyjną zmianę patrzenia na zagadnienia prawa. Prawo początek swój ma brać dosłownie z danej jednostki, a nie w państwie czy nawet społeczeństwie. Takie rozwiązanie jest w prawie angielskim czymś oczywistym od kilku stuleci — dzięki niespisanej konstytucji i dzięki eąuity. Z eąuity wyrosła m.in. — też prekursorska w skali światowej — ochrona praw kobiet i generalnie prawo rodzinne, a także wyłącznie angielska instytucja: trust. Trusty, w zgodnej ocenie prawników i ekonomistów, walnie przyczyniły się do rozwoju gospodarki wolnorynkowej, pozwalając między innymi na płynny transfer kapitału między pokoleniami (opisując w wielkim skrócie, majątek wprowadzony do obrotu gospodarczego po śmierci jego twórcy jest przekazywany w ręce powierników, którzy, kontynuując przynoszenie zysku przez tenże majątek, odprowadzają część dochodu do spadkobierców, którzy nie chcą lub nie mogą się nim zajmować).

W celu lepszego zrozumienia poruszanych zagadnień warto przyjrzeć się jednemu z kluczowych pojęć angielskiej filozofii prawa i angielskiego konstytucjonalizmu, całkowicie przejętego przez amerykańską filozofię prawa — integrity. Jest to pojęcie, wokół którego prowadzone jest nauczanie prawa zarówno na uczelniach brytyjskich, jak i amerykańskich, stanowiąc podstawowe źródło pojmowania etyki prawniczej. Istnieje dość zasadniczy problem z poprawnym przetłumaczeniem tegoż pojęcia, co niestety jest udziałem większości kluczowych dla omawianej tradycji terminów. W ramach semantyki języków kontynentalnych, w tym i języka polskiego, zawiera on dwa zespoły znaczeniowe, natomiast w języku angielskim stanowi jedną całość. Polskie znaczenie integrity — którą można, jak to się czyni dalej w niniejszej książce, tłumaczyć wprost jako „integralność” (co wymaga jednak zawsze uprzedniego komentarza) — to zarówno prawość, uczciwość, jak i całość, niepodzielność. Warto przy okazji zauważyć, iż polski termin „prawo” pochodzi właśnie od „prawości”, co niestety zostało prawie zapomniane, a co może stanowić punkt wyjścia dla rodzimych rozważań o prawie (podobnie jak można wskazać szereg fascynujących podobieństw między historią prawa polskiego a historią prawa angielskiego —jak rozwój praw szlachty w sensie zarówno przywilejów szlacheckich, jak i powszechnie kształtującego się prawa, ale to oczywiście wątek wymagający odrębnych analiz historyczno-porównawczych).

Integrity ma być kluczową cechą prawa i prawników, odnosząc się też do spójnych i niewzruszalnych co do istoty podstaw danego społeczeństwa, wyrażonych w konstytucji. Z tej perspektywy my, ludzie kontynentalnej Europy, wyglądamy cokolwiek dziwnie, podążając za anty-angielskim Anglikiem Johnem Austinem w kierunku nieustannych zmian konstytucji. Dla prawnika angielskiego, tak jak i dla prawnika amerykańskiego, zmiana konstytucji oznacza zmianę danego społeczeństwa — stąd też oczywiste jest niespisywanie konstytucji na Wyspach Brytyjskich. Początek spisywania byłby początkiem nowego konsensusu konstytucyjnego, choć ten według niektórych obserwatorów już się rozpoczął poprzez wprowadzenie Bill ofRights oraz obecnej reformy konstytucyjnej. Podobnie w Ameryce konstytucji nie można zmienić, można ją tylko ostrożnie uzupełniać, traktując z pietyzmem nie tylko jej tekst wyjściowy, ale także towarzyszące jej powstaniu pisma Ojców-Założycieli.

Anglo-amerykańska filozofia prawa to *— wedle znakomitego określenia Ronalda Dworkina — philosophy from the inside out („ze środka na zewnątrz”) i chodzi tu zarówno o środek danego problemu społecznego prawnie rozwiązywanego, jak i wnętrze danego prawnika, sięgającego do wnętrza jego tradycji prawnej. Philosophy from the inside out — to filozofia wyprowadzająca normy z konkretnych ludzkich problemów i z ich pierwotnych wobec prawa spisanego i precedensowego uprawnień. Natomiast w przypadku kontynentalnej filozofii, nazywanej przez Dworkina filozofią from the outside in („z zewnątrz do środka”), próbuje się rozwiązać te same problemy „od góry”, zmieniając nie tylko normy pozakonstytucyjne, ale także normy konstytucyjne, a nawet dominującą filozofię człowieka (teraźniejsze polskie dyskusje o kolejnej Rzeczypospolitej czy francuskie o następnej Republice są tego doskonałą egzemplifikacją). Dopiero rozumiejąc filozofię from the inside out, możemy zrozumieć takie pojęcia, jak amerykańskie due process of law (w dosłownym tłumaczeniu: „właściwa procedura prawna”, które to tłumaczenie nie oddaje istoty tego wyrażenia, gdyż chodzi tu o powiązanie