31003 skanuj0008

18 WIELOZNACZNOŚĆ TERMINU NAUKA

Proces uczenia się obejmuje bądź nabywanie wiedzy (studiowanie/ kształcenie się), bądź nabywanie sprawności (praktyka/ terminowanie). Przy czynności zaś nauczania można mieć na uwadze operację ciągłą i systematyczną (szkolenie/ edukację) albo jednorazowy, dorywczy akt (upomnienie, kazanie, pouczenie).

Rezultat uczenia się i nauczania może być, podobnie jak przy uprawianiu nauki, subiektywny, w postaci zdobytej wiedzy (wykształcenie, erudycja) bądź nabytej umiejętności (wyszkolenie, sztuka, znawstwo), albo obiektywny - jako wykład wiadomości (teoria, doktryna; pogląd). Ten ostatni rezultat uczenia się i nauczania może być pod innym względem znowu "przedmiotem" uczenia się i nauczania. Rezultat uprawiania nauki, uczenia się i nauczania stanowi nadto zespół środków zrozumienia (wyjaśnienia) i opanowania świata oraz czynnik kształtujący ogólne postawy ludzkie i sposób zachowania się.

Ostatni wreszcie typ desygnatów terminu nauka — to cała dziedzina kultury, obejmująca zarówno poznanie wszystkich wyżej wymienionych postaci, jak też osoby naukowców, instytucje naukowe, narzędzia i środki uprawiania nauki oraz wszystko to, co bezpośrednio wiąże się z realizacją poznania naukowego, a więc środowisko i obyczaje uczonych. Ściśle mówiąc, jedynie poznanie odkrywcze i to, co się z nim bezpośrednio wiąże, składa się na tę dziedzinę kultury, której przysługuje miano nauki. Szkolnictwo zaś o tyle tylko, o ile stanowi zarazem placówki naukowo-badawcze. Wedle niektórych autorów (socjologów) naukę jako dziedzinę kultury można przyrównać do organizmu. "Ciało” nauki składałoby się z trzech części: środki naukowe (cały warsztat pracy naukowca), pracownicy naukowi oraz wytwory ich prac, mogące należeć do środków naukowych dla innego naukowca. Można nadto mówić również o atmosferze naukowej, zainteresowaniach naukowych itp.

Na podstawie przedstawionego wyżej przeglądu typów desygnatów wyrazu nauka nietrudno zauważyć, że posiadają one cechy pod pewnym względem wspólne. Stąd wieloznaczność tego wyrazu nie jest zupełna. Sensy terminu nauka są analogiczne. Rodzaj występującej tu analogii określa się w tradycyjnej terminologii mianem analogii atrybucji. Powstaje ona wtedy, gdy termin ze względu na swe znaczenie dotyczy wielu typów desygnatów (analogaty) z powodu ich relacji, czyli odniesienia się do jed-nego typu (analogatu głównego), to znaczy, gdy orzeka się ten termin o głównym analogacie pierwszorzędnie i absolutnie, a o innych analogatach drugorzędnie, jedynie ze względu na ich związek z analogatem głównym.

Nasuwa się od razu pytanie, jaki jest główny typ desygnatów wyrazu nauka. Jeśli weźmiemy pod uwagę wszystkie wyróżnione grqpy desygna-

tów, a więc wyraz nauka w sensie najszerszym/ zarazem potocznym i technicznym (właściwym dla teorii nauki), to genetycznie głównym analogatem będzie proces uczenia się. W teorii nauki natomiast podstawowym typem desygnatów terminu nauka jest obiektywny rezultat twórczego poznania; W metodologii nauk zaś chodzi przede wszystkim o proces twórczego poznawania. Ze względu na ścisły związek czynności i wytworu słuszne jest posługiwanie się wyrazem nauka do oznaczenia jednych i drugich, a więc i planowego dochodzenia do nowego poznania, i twórczo osiągniętego juz poznania. W historii nauki oraz w ogóle w naukach historycznych termin tiauka brany jest w zasadzie do oznaczenia tej dziedziny kultury, w której nauka odgrywa podstawową rolę.    -    _>;‘

Na zakończenie pewne spostrzeżenia o walorze praktycznym. W szeroko pojętej teorii nauki często i - trzeba przyznać - najporęczniej używa się terminu nauka przymiotnikowo. Mówi się: język naukowy, metoda naukowa, badanie naukowe, teoria naukowa, wiedza naukowa i system naukowy. W humanistycznych naukach o nauce wyrazu nauka używa się rzeczownikowo do oznaczenia całej dziedziny kultury, ale w nazwach składających się na nią elementów występuje znowu wyraz nauka zazwyczaj przymiotnikowo. Ta praktyka wskazuje, jak można wykorzystać przydawkowe posługiwanie się wyrazem nauka przy likwidowaniu wieloznaczności tego terminu.

§ 2. FILOZOFICZNE UWAGI O NAUCE

Przedstawiona w poprzednim paragrafie rozmaitość typów desygnatów nazwy nauka nie wyczerpuje wszystkich sposobów jej użycia. Wyraźnie nie zanotowano jeszcze różnorodności sensu tego terminu, która to różnorodność płynie z wyboru odmiennego punktu patrzenia na to, co najogólniej zowie się nauką, oraz z odmiennych stanowisk epistemologicznych i onto-logicznych¹⁰. Nauka bowiem może jawić się obserwatorowi jako pewien język lub jako pewne poznanie, lub wreszcie jako pewien przedmiot. Stąd dopuszczalne są rozmaite podejścia do nauki: od strony językowej, po-

¹⁰ Epistemologia jest filozoficzną teorią bądź poznania w ogóle, bądź poznania naukowego. Tu chodzi o tę drugą. Bada ona głównie wartość poznawczą rezultatów nauki, zwłaszcza ze względu na ich źródła i granice. Ontołogia to filozoficzna teoria bytu w ogóle; może być ogólna (dotyczy wszelkiego bytu, zajmując się jego strukturą, dynamiką i typami) albo szczegółowa (dotyczy jedynie określonej kategorii bytów).