29210 skanuj0031 (60)

66 Instytucja

Socjologiczne rozumienie pojęcia „instytucja" znacznie odbiega od ujęć przyjętych w obrębie innycli nauk społecznych (np. w ekonomii, naukach o organizacji i zarządzaniu), a także od potocznego rozumienia tego terminu. Pojęcie to w socjologii (i antropologii społecznej) ma o wiele szersze znaczenie - oznacza nic tylko jakiś urząd, przedsiębiorstwo lub podobny twór organizacyjny, lecz także rodzinę, system pokrewieństwa, własność, państwo. Instytucją może być pojedyncza osoba, o ile w sposób regularny i powtarzający się realizuje ważne funkcje na rzecz zbiorowości.

Marian Malikowski [19S9] wyróżnia pięć różnych sposobów rozumienia pojęcia „instytucja” w socjologii: 1) ujęcia behawioralne - instytucja to wszelki utrwalony sposób działania (R. Mclvcr), zorganizowany sposób robienia czegoś (R. Dierstcdt), zobiektywizowany system nawyków ludzkich (W. Bieńkowski); 2) ujęcia aksjolo-giczno-normatywne - instytucja umożliwia realizację określonych norm i wartości (W. Thomas, F. Znaniecki, T. Parsons); 3) ujęcia funkcjonalne - utożsamienie instytucji z rolą społeczną (G. Homans); 4) ujęcia organizacyjne - instytucja jest utożsamiana z organizacją społeczną (B. Malinowski); 5) ujęcia prawnicze — twory powoływane przez państwo i wyposażone w środki działania, przepisy, reguły, normy, sankcje. M. Malikowski [ibidem, s. 141] proponuje następującą definicję: „Instytucje to celowo powołane lub spontanicznie ukształtowane urządzenia społeczne, wyposażone w materialne i niematerialne środki działania, w oparciu o które wykonywane są specjalistyczne czynności integrujące dążenia ludzi, regulujące zachowania i zaspokajające określone potrzeby społeczne".

Konstytutywnym elementem instytucji są względnie trwałe reguły działania -z tym wiążą się pozostałe wskazane czynniki (powtarzalność, normy, urządzenia materialne itp.). Wypracowanie owych reguł działania jest niełdedy długotrwałym procesem. Określany on jest jako instytucjonalizacja. Instytucjonalizacja polega zarówno na wypracowywaniu, jak i na „formalizowaniu reguł działania" [J. Kul-pińska 1991, s. 69]. Instytucje służą nic tylko zaspokajaniu potrzeb, lecz również rozwiązywaniu problemów społecznych. W tym drugim przypadku widać wyraźnie, żc wypracowanie sposobów rozwiązywania problemu w formie instytucjonalnej jest zwykłe końcowym etapem długotrwałego procesu. Instytucjonalizacja przybiera niekiedy postać struktury organizacyjnej. Reguły działania wyznaczane są tak przez „technologię", jak i relacje społeczne. Uwzględniona być w nich musi zarówno wiedza przedmiotowa, odnosząca się do zjawiska łub problemu, którego działanie dotyczy (np. wiedza o zasadach i sposobach '/dobywania pokarmu, budowania schronienia), jak i stosunki występujące między różnymi podmiotami społecznymi podejmującymi działania zorientowane na lakic same cele.

Instytucje stanowiły przedmiot zainteresowania socjologii niemalże od samego jej powstania. Szczególna rola przypada Emilowi Durkheimowi, który socjologię traktował jako naukę o instytucjach. Mając na uwadze szerokie rozumienie tego pojęcia, warto przytoczyć jeszcze definicję Morrisa Ginsberga [1956], który socjologię traktuje .jako naukę (ihestudy) o stosunkach międzyludzkich znajdujących wyraz w instytucjach społecznych" [ibidem, s. 323]. M. Ginsbcrg pisze: „instytucje można określić jako ustanowione i uznawane zwyczaje (ru ages) kierujące relacjami między jednostkami i grupami. (...) Instytucje są formami stosunków między jednostkami, sposobami działania łub zachowaniem, które dopuszcza społeczne sankcje” [ibidem, s. 308]. Thorstein Veb!en przez instytucję rozumiał zwyczajowy sposób myślenia [habit oj' thought). Bronisław Malinowski [1958, s. 40 i n.] przedstawił bardzo interesujący model instytucji jako podstawowego elementu kultury. Nawiązują do niego przedstawione wyżej definicje J. Szczepańskiego i W. Piwowarskiego. W ujęciu B. Malinow skiego sil-nic akcentowana jest pełniona przez instytucje funkcja zaspokajania potrzeb. W lej koncepcji wskazane są także zasadnicze komponenty instytucji, mogące stanowić podstawę rozróżnień definicyjnych. W obrębie każdej instytucji wyróżnić można następujące elementy:

Zasada naczelna

.    Personel    Normy

Urządzenia materialne

i

Dzialnlnott

I

Funkcja

Jak zaznacza 13. Malinowski, zasada naczelna, w obrębie której zawierają się przesłanki prowadzące do utworzenia danej instytucji, może różnić się znacznie od funkcji faktycznie realizowanych przez tę instytucję.

Instytucja, z racji regularności i powtarzalności działań, przeciwstawiana jest niekiedy procesom o charakterze żywiołowym. Erie Voegelin [1994, s. 22 i n.j zaproponował dychotomiczną opozycję: instytucja -ruch społeczny, do opisu i analizy procesów społecznych. Instytucja stanowi końcową fazę ewolucji ruchu społecznego, cechującego się w początkowej fazie znaczną wewnętrzną dynamiką i spontanicznością. Wywołane są one przez swoiste poczucie misji i pragnienie realizacji przyjętych ideałów. (A.S.)

Zob. instytucjonalizacja konfliktu, potrzeba, problemy społeczne, rola społeczno.

Literatura:

Ginsberg M., 1956, /f/i Introduction to the Study of Social Instituttons [w:] tegoż, Essays in Sociology and Social Philosophy, yoI. I: On the Dtversity of Morah, W. Helnemann Lid., Melbourne, London, Toronto.

Kamiński A.Z., 1991, Instytucje I organizacje [w:] Socjologia. Problemy podstawowe, pod red. Z. Krawczyka, W. Morawskiego, PWN, Warszawa.

Kułpińska J., 1991, Człowiek jako Istota społeczna [w:] Socjologia. Problemy podstawowe, pod red. Z. Krawczyka, W. Morawskiego, PWN, Warszawa.

Malikowski M., 1989, Instytucja i instytucjonalizacja jako kategorie teoretyczne socjologu. „Studia Socjologiczne", nr 1(112). Malinowski 13., 1958, Szkice z teorii kulimy. KiW, Warszawa.

Piwowarski W., 1993, Instytucja [w;] Słownik katolickiej nauki społecznej, Pax, Wyd. Misjonarzy Klarctynów„Palabra", Warszawa. Szczepański J., 1970, Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa.

Vocgc!in E., 1994, l.ud Doiy, Wyd. Znak, Kraków.

Instytucja totalna, organizacja, w której aktywność życiowa jej członków jest izolowana na długi okres od szerszego społeczeństwa i ma miejsce niemal wyłącznie w jej obrębie. Erving Goffman - twórca tego pojęcia - wskazuje, iż cechą charakterystyczną instytucji totalnych jest brak rozdzielenia miejsca pracy, snu i wypoczynku, obserwowany w Izw. normalnym życiu. Wszystkie aspekty życiowej aktywności człowieka odbywają się w tym samym miejscu i pod nadzorem władzy zwierzchniej; we wszystkich fazach codziennego życia jednostki przebywają ciągle w obecności innych osób; codzienna aktywność przebiega według ściśle zaplanowanego rozkładu zajęć; wymuszane łub narzucane są różne formy działań mające uzasadniać oficjalne cele instytucji (zob. [E. GołTman 1975, s. 151-152]).

W innym sformułowaniu instytucja totalna to „instytucja, która bierze odpowiedzialność za wszystkie aspekty życia osoby, która ma formalną doktrynę i jej przywódcy kontrolują jej sposób wyrażania tak, że osoby uczą się, przyswajają sobie wlaścisvy sposób jej wyrażania" [E. Hałas 1992, s. 114],

E. GofTman [1975, s. 150-151 ] wyodrębnił pięć typów instytucji totalnych: 1) instytucje utworzone w celu opieki nad osobami niezaradnymi, np. domy opieki dla osób starszych, biednych, niewidomych, sierot; 2) instytucje dla osób chorych i zarazem groźnych dla otoczenia, np. szpitale