33423 strona0071 (2)

110 Muriii /cbrowiku

wych form czynności i działań, bądź do przekształcania czynności już opracowanych albo też nadawania im innego kierunku, Jest odwrotnie proporcjonalna do wieku jednostki, tj. większa w dzieciństwie i młodości niż w późniejszych okresach rozwojowych, co nie znaczy, aby w latach dojrzałych człowiek nie mógł wyuczyć się jeszcze innych czynności lub zmienić poprzednio nabyte.

O tym, iż aktywność własna dziecka nie jest wyłącznie immanentną „siłą”, preformowaną w niezmiennej postaci od chwili poczęcia, lecz •.tanowi dynamiczny wyznacznik rozwoju jednostki, świadczy stały rozwój struktury poszczególnych czynności i działań, będących wyrazem owej zdolności do aktywnej regulacji stosunków organizmu ze światem zewnętrznym. Wiele przykładów zaczerpniętych z badań empirycznych w psychologii rozwojowej świadczy o tym, że wraz z wiekiem dziecka podnosi się stopień wewnętrznej organizacji czynności, co sprawia, iż aktywność jednostki staje się coraz lepiej ustrukturowana i zorganizowana. Wewnętrzne uporządkowanie układu względnie odosobnionego, jakim j<\st organizm psychofizyczny dziecka — jedriostki, wzrasta w miarę rozwoju kontaktów ze światem zewnętrznym, prowadzących do kształtowania się nowych doświadczeń i utrwalania w układzie nerwowym zmian funkcjonalnych pod wpływem środowiska.

Kształtowanie się psychiki w ontogenezie nie polega jednak tylko na pi /ypadkowych zetknięciach dziecka z różnorodnymi elementami środowiska, na mniej lub ‘bardziej incydentalnej interakcji jednostki ze zdarzeniami i zjawiskami, które są produktem życia społecznego. Owa interakcja jest świadomie kierowana przez opiekunów i wychowawców dziecka oraz przez różne instytucje, które zajmują się organizacją procesu wychowania i nauczania albo też udzielają rodzinom pomocy w pełnieniu funkcji opiekuńczych.

O ile środowisko wychowawcze, takie jak rodzina, przedszkole, szkoła, internat itp., można uważać za jeden ze składników szeroko pojętych warunków życia dziecka, a więc ekologicznych czynników rozwoju, o tyle proces wychowania, rozumiany jako planowe i Namierzone oddziaływanie na psychikę wychowanka, zmierzające do ukształtowania w określony sposób jego osobowości — jest drugim obok aktywności, niezbędnym wyznacznikiem rozwoju ontogenctycznego jednostki. Proces ten jest historycznie zmienny, tzn. jego treści i forma ulegają przekształceniom w ciągu dziejów ludzkości, zależą od poziomu gospodarki i kultury, od ustroju spo-łeczno-politycznego i od wiciu innych czynników. Rola i funkcja wychowania zmieniają się również w toku rozwoju osobniczego: cele, metody i środki wychowawcze dostosowywane są do stadium rozwojowego dziecka, do wieku życiu, u także do indywidualnych właściwości wy chowanka.

Wychowanie, podobnie juk nauczanie, przekracza jednak granico wyznaczone przez aktualny poziom rozwoju psychicznego Jednostki lub grupy jednostek (zespołu dziecięcego, klasy szkolnej, drużyny harcerskiej itp.). Jest ono wychowaniem rozwijającym, zgodnie z tezą L. S. Wy-g o t s k i e g o, że skuteczne są takie odziały wania kształcące, które wyprzedzają rozwój i ukierunkowane są na cechy będące dopiero w za lążku, a jeszcze niedojrzałe.

Mimo różnorodności i niejednolitości wpływów wychowawczych, a ino że właśnie dlatego, że wychowanie jako system oddziaływań Jest pin stycznym zespołem bodźców i sytuacji, którymi można planowo manipulować, realizując określone cele, odgrywa ono tak ogromną rolę w roz woju ontogenetycznym. Siła wychowania jako wyznacznika rozwoju Jest tym większa, że nie ma ono charakteru wyłącznie indywidualnych wpły wów osobistych na dziecko, jakkolwiek wzory osobowe i bezpośredni'-modelowanie psychiki wychowanka przez rodziców, nauczyciela czy t inną osobę znaczącą mają bezsprzecznie znaczenie w formowaniu róz nych aspektów osobowości. Wychowanie jest sprawą społc-rzną, stanowi świadomie zorganizowany przez całe społeczeństwo proces, którego efek tami i wynikami zainteresowane są rozmaite komórki życia społecznego, począwszy od rodziny, gminy czy osiedla, poprzez instytucje oświatowe specjalnie powołane do realizacji zadań opiekuńczych, kształcących i wychowawczych, aż do szerokich kręgów społeczności.

Oczywiście, wyznacznikiem rozwoju jest wychowanie łącznic* /. miuc /» niem, jako dwa nierozerwalnie powiązane procesy. Ksztuttowanle ono bowości dziecka zakłada bowiem dostarczanie mu odpowiedniej *.!«• i In formacyjnej, co umożliwia adekwatną orientację w środowisku, ocenę wartości różnorodnych zjawisk, a tym samym ułatwia sprawne działanie i oddziaływanie na otoczenie.

Tak więc oba wyznaczniki rozwoju: wychowanie i aktyw ność własna są wzajemnie sprzężone. Wychowanie przez innych ludzi i społeczeństwo zostaje w miarę dochodzenia do dojr/ałośt i psy ehicznej w coraz większym stopniu zastępowane przez samowychowa nie i samokształcenie, w którym oba te czynniki wzajemnie się pr/c nikają.