34333 Maśliński4966

17. ETIOPATOGENEZA NOWOTWORÓW

Zbigniew Chłap, Janusz Ryś, Piotr Kopiński

— WYSTĘPOWANIE NOWOTWORÓW

Powszechne występowanie oraz złożone mechanizmy i wieloczynnikowe uwarunkowania rozwoju nowotworów złośliwych u ludzi sprawiły, iż badania nad ich etiopatogenezą stały się jednym z najważniejszych działów patofizjologii człowieka.

Zasadniczym mechanizmem transformacji nowotworowej są zaburzenia kontroli procesów wzrostu, różnicowania i dojrzewania komórek organizmu. W rezultacie dochodzi do nadmiernej proliferacji komórek i wytworzenia bądź guza litego, bądź układowych rozplemów białaczkowych. Podłożem molekularnym tego procesu są zmiany genomu komórek somatycznych lub zarodkowych gospodarza, które prowadzą do uniezależnienia ich od mechanizmów homeostazy ustrojowej.

W obu tych postaciach patologicznego, niepohamowanego wzrostu nowotwory w świecie zwierzęcym występują zwłaszcza u stałocieplnych, wyższych kręgowców, bardzo rzadko jednak u zmiennocieplnych. Prehistoryczne istnienie form złośliwych nowotworów potwierdzono dzięki wykopaliskom zwierząt, które dawno już wyginęły, np. z ery mezozoicznej, u jurajskich dinozaurów. Pradawne występowanie u ludzi złośliwych guzów nowotworowych zostało udokumentowane rysunkami lub opisami pochodzącymi z okresów starożytnych cywilizacji Azji, Egiptu, Ameryki Południowej. W mumiach egipskich odkryto np. zaawansowane nowotwory kości o typie mięsaka kościopochodnego (psteosarcoma).

Badania nad etiopatogenezą nowotworów (karcynogenezą) zajmują dziś nie¹ wątpliwie kluczową pozycję w naukach biologicznych, w medycynie. W ciągu ostatniego dwudziestolecia zgromadzono taką ilość informacji, jakiej dotąd nie było w historii badań biomedycznych. Potrzeba tego typu badań wynika z następujących danych epidemiologicznych i demograficznych:

bliższych dziesięcioleciach; jest to niepokojąca opinia, ponieważ wiadomo, iż pk. 80% nowotworów u ludzi ma uwarunkowania środowiskowe, fakt ten jednak mógłby służyć formułowaniu bardziej optymistycznych prognoz, o ile udałoby się skutecznie wykrywać i eliminować karcynogeny środowiska człowieka.

W celu urzeczywistnienia tych założeń konieczne są dalsze badania nad etiopatogenezą nowotworów, które stwarzają jednak wiele trudności wobec złożonych czynników, biorących w niej udział. Ilustracją trudności interpretacyjnych co do bezpośrednich przyczyn raka mogą być wyniki badań nad różnicami geograficznymi występowania nowotworów w świecie. Wskazują one wyraźnie na wpływ czynników genetycznych, rasowych (np. w czerniaku), jak również na różnice związane z odmiennym stylem żyda (np. w raku szyjki maricy i raku trzonu madcy), sposobem odżywiania (np. w raku jelita grubego), paleniem tytoniu (w raku oskrzeli i raku krtani), pidem alkoholu (w raku przełyku), infekcjami wirusowymi (np. w raku wątroby i raku szyjki madcy) i innymi czynnikami (iyc. 17.1).

Według danych Cancer Incidence and Mortality Worldwide (Ferlay i wsp., 2001) w 2000 r. na świecie zarejestrowano 10,1 min nowych zachorowań na nowotwory złośliwe. Najczęśdej zarejestrowane w 2000 r. nowotwory złośliwe (u obu płci łącznie) dotyczyły płuca (12,3% ogółu nowotworów), piersi (10,4%) i jelita grubego (9,4%) (tabela 17.1).

Przyjmuje się, że liczba nowotworów zwiększa się proporcjonalnie do wieku, ok. 80% wszystkich nowotworów dotyczy osób powyżej 55. roku żyda, np. u mężczyzn

* Dane przybliżone Rycina 17.1.

Epidemiologia nowotworów.

907

1

   umieralność u obu płci z powodu nowotworów złośliwych ogółem w świecie nadal rośnie; obecnie nowotwory, obok chorób układu krążenia, stanowią główną przyczynę zgonów - według Światowej Organizacji Zdrowia rak zabija rocznie ponad 7 milionów ludzi,

•    Polska należy do krajów o wyższej niż przeciętnie w Europie umieralności na nowotwory złośliwe, z tendencją do stałego wzrostu ich liczby, m.in. umieralność wśród mężczyzn w wieku od 45 do 64 lat na początku lat 90. ubiegłego wieku osiągnęła najwyższy poziom w Europie (Didkowska, 2002),

•    szybki rozwój cywilizacji przyczynia się do nasilenia emisji znanych i pojawiania się nowych kar cyno genów w środowisku człowieka, co stwarza podstawy do niepomyślnego prognozowania zapadalności na nowotwory w naj-