29521 IMG 04

widualizacją i konkretnością przedstawienia. Wyselek ' nione elementy rzeczywistości uzyskują ja 1 gdyby jednostkowy i konkretny — już w kontekście świata przedstawień' • Stają się tu jak gdyby na nowo niepowtarzalne i swoiste, ale nie jakode-menty rzeczywistości, lecz jako składniki osobliwego porządku dzieła" Można więc powiedzieć, że uogólnienie i indywidualizacja to po prostu dwie strony obrazu literackiego.

Stosunek wzajemny obu tych stron może się przedstawiać rozmaicie, co jest już związane z dążeniami określonych poetyk w różnych okresach historycznoliterackich. Poetyki te różnią się m.in. stopniem selekcji elementów rzeczywistości wprowadzonych do obrazu, w konsekwencji zaś stopniem widoczności zawartej w obrazie centralnej idei.

Symboliści na przykład (chociażby Maeterlinck w swoich dramatach) programowo odcinali świat przedstawiony od wszelkiej konkretności przedstawienia. Eliminowali rysy i właściwości drugorzędne z punktu widzenia zamysłu, który znajdował się u podstaw utworu. Obraz zawarty w dziele symbolicznym był niejako oczyszczony z cech przypa o-wych i jednostkowych, pozbawiony „życiowej”, konkretności, ąprowa- ... dzony do rysów zasadniczych i podstawowych, ogólnych, często o gra- , nic schematyczności. Przedstawione sytuacje rozgrywały się „wszę i „zawsze”, poza konkretnym czasem i środowiskiem. Nie odgryw y one roli same przez się, lecz wyłącznie jako wykładniki określonyc treści ukrytych poza światem przedstawionym. Uogólnienie pociągało tu za sobą całkowitą niemal dezindywidualizację obrazu.

Realiści w. XIX (Balzac, Stendhal, Lew Tołstoj czy Prus) dążyli do tego, aby uogólnienie przybierało kształt jak najbardziej zindywidualizowany, to znaczy, aby nie eliminowało ono jednostkowych i przypadkowych cech przedstawionych zjawisk, aby świat zawarty w utworze przesycony byl konkretnością, upodobniającą go do określonych społecznie i historycznie sytuacji rzeczywistych. Stąd też pochodzi bogactwo realiów, tak charakterystyczne dla dzieł realizmu. Postacie występujące w tych dziełach są tak kształtowane, aby miały zarówno wartość uogólnienia w stosunku do pewnych typów ludzkich, jak też aby ich losy, psychika, kontakty ze środowiskiem socjalnym odznaczały się życiową konkretnością, aby interesowały i wzruszały jako koleje i przypadki określonej indywidualności ludzkiej.

W świecie przedstawionym utworu realistycznego występuje róv nowaga między uogólnieniem i indywidualizacją. Dążeniu do podkr

Siania istotnych albo, jak się często mówi, typowych zjawisk, charakterów ludzkich i sytuacji towarzyszy tu tendencja do daleko posuniętej konkretyzacji przedstawienia. Uogólnienie przybiera kształt jednostkowego, bogatego w indywidualne odcienie i niepowtarzalnego przebiegu losów konkretnych bohaterów. Gdy śledzimy koleje życiowe Juliana' Sorela, bohatera powieści Czerwone i czarne Stendhala, poruszają one naszą wyobraźnię przede wszystkim jako dzieje określonego człowieka, którego ambicje i marzenia prowadzą nieuchronnie do tragicznego, katastrofalnego rozwiązania. Porusza nas przede wszystkim to, co jest w losach Sorela indywidualne, niecodzienne, chciałoby się rzec: wyjątkowe. Naszą sympatię, niechęć, współczucie, wszystkie uczucia budzące się przy lekturze odnosimy do tej właśnie jednostkowej i niepowtarzalnej postaci. Należy jednak pamiętać, że życie Juliana Sorela to nie tylko dzieje tej właśnie postaci, ale także uogólnienie typowej drogi młodzieńca ze stanu trzeciego, który dąży do zrobienia kariery w burżuazyjno-feudal-nym środowisku (wypadki powieściowe rozgrywają się w okresie restauracji Burbonów). Jego klęska jest klęską wielu takich jak on. Prawda, że losy bohatera powieści Stendhala są niezwykłe, ale tym silniej i dobitniej — bo na przykładzie zindywidualizowanym — ukazują działanie historycznej prawidłowości.

Obraz literacki w różny sposób może uogólniać zjawiska rzeczywistości, zależnie od tego, jakie zasady selekcji elementów świata realnego w danym wypadku obowiązują. Zależy to m.in. od konkretnie zarysowujących się proporcji pomiędzy poznawczymi a wychowawczymi zadaniami literatury. Zawsze jednak, niezależnie od roli jednego lub drugiego, uogólnienie i indywidualizacja są to dwie nierozdzielnie złączone strony obrazu świata, jaki prezentuje dzieło literackie.

e. Fikcyjny charakter świata przedstawionego w utworze literackim

Świat przedstawiony dzieła literackiego, choć zawsze powstaje na podstawie świata realnego, jest - jak widzimy — podporządkowany zupełnie odmiennym prawom. Twórca, budując świat przedstawiony, dokonuje z jednej strony selekcji elementów rzeczywistości, z drugiej zaś ustala pomiędzy nimi określone związki konstrukcyjne. Są to dwie • rozdzielne strony procesu powstawania dzieła. Zarówno selekcja, jak konstrukcja dokonywane są wedle określonych zasad poznawczych,