54,55

widualizacją i konkretnością przedstawienia. Wyselekcjonowane i uogólnione elementy rzeczywistości uzyskują jak gdyby powtórnie wymiar jednostkowy i konkretny — już w kontekście świata przedstawionego. Stają się tu jak gdyby na nowo niepowtarzalne i swoiste, ale nie jako elementy rzeczywistości, lecz jako składniki osobliwego porządku dzieła. Można więc powiedzieć, że uogólnienie i indywidualizacja to po prostu dwie strony obrazu literackiego.

Stosunek wzajemny obu tych stron może się przedstawiać rozmaicie, co jest już związane z dążeniami określonych poetyk w różnych okresach historycznoliterackich. Poetyki te różnią się m.in. stopniem selekcji elementów rzeczywistości wprowadzonych do obrazu, w konsekwencji zaś stopniem widoczności zawartej w obrazie centralnej idei.

Symboliści na przykład (chociażby Maeterlinck w swoich dramatach) programowo odcinali świat przedstawiony od wszelkiej konkretności przedstawienia. Eliminowali rysy i właściwości drugorzędne z punktu widzenia zamysłu, który znajdował się u podstaw utworu. Obraz zawarty w dziele symbolicznym był niejako oczyszczony z cech przypadkowych i jednostkowych, pozbawiony „życiowej” konkretności, sprowadzony do rysów zasadniczych i podstawowych, ogólnych, często do granic schematyczności. Przedstawione sytuacje rozgrywały się „wszędzie” i „zawsze”, poza konkretnym czasem i środowiskiem. Nie odgrywały one roli same przez się, lecz wyłącznie jako wykładniki określonych treści ukrytych poza światem przedstawionym. Uogólnienie pociągało tu za sobą całkowitą niemal dezindywidualizację obrazu.

Realiści w. XIX (Balzac, Stendhal, Lew Tołstoj czy Prus) dążyli do tego, aby uogólnienie przybierało kształt jak najbardziej zindywidualizowany, to znaczy, aby nie eliminowało ono jednostkowych i przypadkowych cech przedstawionych zjawisk, aby świat zawarty w utworze przesycony był konkretnością, upodobniającą go do określonych społecznie i historycznie sytuacji rzeczywistych. Stąd też pochodzi bogactwo realiów, tak charakterystyczne dla dziel realizmu. Postacie występujące w tych dziełach są tak kształtowane, aby miały zarówno wartość uogólnienia w stosunku do pewnych typów ludzkich, jak też aby ich losy, psychika, kontakty ze środowiskiem socjalnym odznaczały się życiową konkretnością, aby interesowały i wzruszały jako koleje i przypadki określonej indywidualności ludzkiej.

W świecie przedstawionym utworu realistycznego występuje równowaga między uogólnieniem i indywidualizacją. Dążeniu do podkre-siania istotnych albo, jak się często mówi, typowych zjawisk, charakterów ludzkich i sytuacji towarzyszy tu tendencja do daleko posuniętej konkretyzacji przedstawienia. Uogólnienie przybiera kształt jednostkowego, bogatego w indywidualne odcienie i niepowtarzalnego przebiegu losów konkretnych bohaterów. Gdy śledzimy koleje życiowe Juliana Sorela, bohatera powieści Czerwone i czarne Stendhala, poruszają one naszą wyobraźnię przede wszystkim jako dzieje określonego człowieka, którego ambicje i marzenia prowadzą nieuchronnie do tragicznego, katastrofalnego rozwiązania. Porusza nas przede wszystkim to, co jest w losach Sorela indywidualne, niecodzienne, chciałoby się rzec: wyjątkowe. Naszą sympatię, niechęć, współczucie, wszystkie uczucia budzące się przy lekturze odnosimy do tej właśnie jednostkowej i niepowtarzalnej postaci. Należy jednak pamiętać, że życie Juliana Sorela to nie tylko dzieje tej właśnie postaci, ale także uogólnienie typowej drogi młodzieńca ze stanu trzeciego, który dąży do zrobienia kariery w ramach środowiska burżuazyjno-feudalnego (wypadki powieściowe rozgrywają się w okresie restauracji Bourbonów). Jego klęska jest klęską wielu takich jak on. Prawda, że losy bohatera powieści Stendhala są niezwykle, ale tym silniej i dobitniej — bo na przykładzie zindywidualizowanym — ukazują działanie historycznej prawidłowości.

Obraz literacki w różny sposób może uogólniać zjawiska rzeczywistości, zależnie od tego, jakie zasady selekcji elementów świata realnego w danym wypadku obowiązują. Zależy to m.in. od konkretnie zarysowujących się proporcji pomiędzy poznawczymi a wychowawczymi zadaniami literatury. Zawsze jednak, niezależnie od roli jednego lub drugiego, uogólnienie i indywidualizacja są to dwie nierozdzielnie złączone strony obrazu świata, jaki prezentuje dzieło literackie.

e. Fikcyjny charakter świata przedstawionego w utworze literackim

Świat przedstawiony dzieła literackiego, choć zawsze powstaje na podstawie świata realnego, jest — jak widzimy — podporządkowany zupełnie odmiennym prawom. Twórca, budując świat przedstawiony, dokonuje z jednej strony selekcji elementów rzeczywistości, z drugiej zaś ustala pomiędzy nimi określone związki konstrukcyjne. Są to dwie nierozdzielnc strony procesu powstawania dzieła. Zarówno selekcja, jak konstrukcja dokonywane są wedle określonych zasad poznawczych,

55