35671 img068

44 Rozdział II. Rzymskie definicje prawa, systematyzacje prawa i pojęcia prm^y

Wolne osoby spoza familia nie mogły początkowo niczego nabywać pater familias (G. 2, 95: El hoc esł quod vulgo dicitur per extraneam pei nam nobis adąuiri non posse). Jednak już od II wieku p.n.e. zaczęto przyji wać, że zarządca majątku (procurator omnium bonorum) lub opiekun (ful - por. Nb. 142) może nabyć posiadanie dla osoby, w której imieniu zarządJj|; majątkiem, a następnie (w drodze zasiedzenia) również własność. Pod koni®' okresu klasycznego (a może dopiero w prawie justyniańskim) możliwość została rozszerzona na wszystkich wolnych zastępców.

W praktyce już od II wieku p.n.e. posługiwano się osobami spoza famili które dokonywały określonych czynności we własnym imieniu i dopieg w drodze nowej czynności przenosiły skutki swych działań na osobę zasil'

j    łyrtt-ic-tKiiUot! T«jcfi»r»cfw{i nnśrpdnie#

Rozdział III. Źródła prawa

§ 8. Periodyzacja prawa rzymskiego

Od tradycyjnie przyjętej daty założenia Rzymu (753 rok p.n.e) do śmierci 50

powaną. Odpowiadało to współczesnej konstrukcji zastępstwa pośrednie#. ^u

Zastępcą pośrednim był np. mandatariusz (por. Nb. 297), który na zleceijl^ty¹¹'³¹¹³ ? (565 rok n.e.) państwo rzymskie przybierało różne formy ustro nabywał określoną rzecz, a następnie przenosił ją do majątku manda w drodze odrębnej czynności. Zastępcą pośrednim był leż negoliorum ges (por. Nb. 303) oraz procurator (por. Nb. 354). Każda z tych osób wol kontrahenta działała we własnym imieniu i dopiero następnie dokonywała liczeń z osobą zastępowaną.

Za osoby, które nie mogły w swoim imieniu podejmować czynności pi rtych, działał tutor bądź curator (por. Nb. 143, 145). W zasadzie działali

pdwę. (królestwo, republika, pryncypat, dominat). Wraz ze zmianą formy ustroju państwa zmieniały się też źródła obowiązującego w nim prawa.

-_: W historii rozwoju prawa można wyróżnić następujące okresy:

1 Okres prawa archaicznego od założenia Rzymu do połowy III wieku p.n.e.

(do pierwszej wojny punickiej - rok 264 p.n.e.).

2. Okres prawa przedkłasycznego od połowy III w. p.n.e. do końca republiki, czyli do 27 roku p.n.e.

jako zastępcy pośredni, w niektórych jednak sytuacjach (np. nabycie posia|3. Okres prawa klasycznego (zwany tak ze względu na szczególny rozkwit nia) pełnili funkcję zastępców bezpośrednich (por. Nb. 193).    f nauki prawa) od początków pryncypatu do objęcia władzy przez cesarza

| Dioklecjana (rok 284 n.e.).

|4. Okres prawa poklasycznego od początków panowania cesarza Dioklecjana I; do śmierci cesarza Justyniana I. W tym okresie wyodrębnia się prawo justy-jT niańskie (lata 527-565 n.e.).

j Podział ten jest umowny i przez różnych autorów przedstawiany z pewny-|mi modyfikacjami.

§ 9. Źródła prawa w okresie archaicznym

Nb. 49

Źródło: M. i./. Zabłoccy, Ustawa XII Tablic. Tekst, tłumaczenie, objaśnienia, Warszawa 2000.

Literatura: M. Kuiylowicz, Prawo i obyczaje, s. 13-20; W. Litewski, Historia, s. 34-42; W. Wołodkiewicz, Greckie wpływy na powstanie ustawy XII Tablic (na marginesie glosy ^ccursiusa do D. 1, 2, 2, 4), PK 37/1994, Nr 3-4, s. 39-45; R. Pankiewicz, Tzw. „leges regiae” a problematyka rodziny rzymskiej w epoce archaicznej, [w:] Rodzina w społeczeństwach antycznych i wczesnym chrześcijaństwie, Bydgoszcz 1995, s. 59-84; M. Zabłocka, Pierwsza palingenezja ustawy XII Tablic, PK 36/1993, Nr 3-4, s. 149-155; tejże,

Nb. 50

47

46    Rozdział III. Źródła prawa

i orzecznictwie sądów polskich, Warszawa 2001, s. 153-192; M, Zabłocka, Pierwsza palingenezja ustawy XII Tablic, PK 36/1993, Nr 3-4, s. 149-155; tejże, Nowożytne próby rekonstrukcji ustawy XII Tablic, PK 37/1994, Nr 3-4, s. 59-67; tejże, Leges duodecim tabularum secundum Ilotomanum reconstructae, CPH 49/1997, z. 1-2, s. 221-229; tejże, Ustawa XII Tablic w Civilis historiae Iuris Aymarusa Rivalliusa, Studia Iuridica 34/1997, s. 205-214; tejże. Ustawa XII Tablic - rekonstrukcje doby Renesansu, Warszawa 1998; tejże, Ius publicum Ustawy XII Tablic według Oldendorpa, [w:] Prawo wczoraj i dziś. Warszawa 2000, s. 425-433; J. Zabłocki, Kompetencje, s. 29-67; tenże, Leges de plebi-scitis, PK 35/1992, Nr 1-2, s. 235-246.

I. Zwyczaj

51    W początkowym okresie państwa rzymskiego porządek prawny opierał się na zwyczajach zakorzenionych w tradycji i wywodzących się od przodków,

a nie na prawie stanowionym. Zwyczaj to stosowany przez długi czas, niezmie-

niony sposób postępowania w określonych sytuacjach, zwany przez Rzymian mos, mos maiorum. Z mos maiorum wywodziło się wiele instytucji o podstawowym dla Rzymian znaczeniu, np. przysługujące ojcu nad dziećmi ius vitae necisque (por. Nb. 137), zakaz darowizn między małżonkami (por. Nb. 128), zakaz małżeństw między krewnymi (por. Nb. 121). Zwyczaj ten powoli nabierał charakteru normatywnego jako model postępowania, do którego należy się dostosować i którego należy przestrzegać. Z biegiem czasu nastąpiło

przejmowanie prawa zwyczajowego przez prawo stanowione. Dlatego też za-pewne Gaius w swym krótkim katalogu źródeł prawa (G. I, 2) nie wymienia mos jako odrębnego źródła. Rzymianie jednak zawsze z wielkim szacunkiem odnosili się do mos maiorum i wielokrotnie, nawet w okresach największego rozwoju praWa stanowionego, powoływali się na prawo zwyczajowes

II. Leges regiae

52    Wielu historyków i prawników rzymskich utrzymuje, że prawo stanowione istniało już za czasów legendarnego założyciela Rzymu i jego następców. Miały to być normy ogłaszane przez kolejnych władców (zwłaszcza przez Romulusa i Numę), zebrane następnie pod koniec królestwa przez najwyższego kapłana Papiriusa. Nazwano je leges regiae (ustawy królewskie) lub też, od twórcy zbioru, ius Papirianum. Obecnie przyjmuje się, że jest to prawo spisane w okresie późniejszym, prawdopodobnie na początku republiki i tylko dla nadania mu większej rangi nazwane ustawami królewskimi. Wiadomości na temat tych ustaw pochodzą w przeważającej mierze od historyków piszących po grecku, którzy nie stosowali właściwej terminologii rzymskiej, co utrudnia zrekonstruowanie ich treści.

Nb. 51-52

§ 9. Źródła prawa w okresie archaicznym

III. Ustawa XII tablic

W odróżnieniu od późniejszych ustaw, które regulowały tylko wycinkowe 53 kwestie prawne, ustawa XII tablic (lex duodecim tabularum) miała charakter względnie całościowym. Była to pierwsza z ustaw zajmujących się prawem prywatnym. Do uchwalenia jej doszło w latach 451—450 p.n.e. w specyficznych warunkach, kiedy to, jak głosi jedna z hipotez, plebejusze domagali się spisania, a tym samym uściślenia, dotychczasowego prawa zwyczajowego, które jako prawo niepisane mogło być interpretowane przez patrycjuszowskich urzędników na niekorzyść plebejuszy. Ustawę redagowały dwie specjalnie w tym

celu powołane komisje (decemviri legibus scribundis), wzorując się być może na prawach miast greckich. Do udziału w pracach drugiej komisji dopuszczono też plebejuszy, Owocem prac tych komisji było spisanie praw na 12 drew-

nianych tablicach, wystawionych na forum Romamim. Prawa te byty, zdaniem

Liwiusza, „źródłem całego prawa publicznego i prywatnego” (Liv. 3, 34: ... fons omnis publici privatique iuris). Ustawa XII tablic cieszyła się zawsze ogromną powagą i szacunkiem w społeczeństwie rzymskim, nigdy nie została formalnie uchylona, choć jej przepisy przestały być z czasem stosowane.

Tekst ustawy nie zachował się (drewniane deski sptonęty w czasie naja-

zdu Gallów około 390 roku p.n.e.), ale niektóre przepisy znane są z przekazów pośrednich. Ustawy tej, jak wspomina Cicero, uczono się na pamięć i dlatego wielu prawników, a także historyków powoty wato się na nią cytując

jej przepisy w dosłownym brzmieniu lub też w wersji językowo zmodernizowanej. Prawo ustawy XII tablic było kazuistyczne, przepojone elementami

sakralnymi; odznaczało się formalizmem i dotyczyło w zasadzie tylko obywateli rzymskich.

Od XVI wieku starano się odtworzyć ustawę XII tablic. Pierwszych prób zestawienia przepisów decemwirów dokonali Rivallius i Alexander ab Ale-xandro, pierwsze uporządkowanie tych przepisów znajduje się w pracach Oldendorpa i Hotomanusa. Jednak dopiero rekonstrukcja Jacoba Gothofredusa z 1613 roku, opierająca się na naukowych założeniach, jak się wydaje, przedstawia najbardziej prawdopodobną kolejność przepisów ustawy XII tablic. Powszechnie przyjęta dziś systematyka tej ustawy została przedstawiona powyżej (por. Nb. 24).

IV. Leges i plebiscita

Cechą starożytnych demokracji było sprawowanie władzy ustawodawczej 54

bezpośrednio przez obywateli zbierających się na zgromadzeniach ludowych.

Nb. 53-54