74,75

Rozdział II

GŁÓWNE ELEMENTY STRUKTURY DZIEŁA LITERACKIEGO

1. POJĘCIE STRUKTURY UTWORU

Podstawowe własności dzieła literackiego są. pochodne wobec jego położenia w dwóch równocześnie szeregach zjawisk: w szeregu wypowiedzi językowych oraz w szeregu tworów sztuki. W pierwszym wypadku specyficzność utworu literackiego polega na tym, że jest wypowiedzią o dominującej funkcji estetycznej w odróżnieniu od wypowiedzi, w których dominują inne funkcje, w drugim — że jest tworem językowym w odróżnieniu od tworów ukształtowanych z innych tworzyw. Można by więc powiedzieć, że fakt należenia dzieła do jednego szeregu określa jego swoistość w drugim, i odwrotnie.

Funkcja estetyczna — jak już wiemy — wprowadza do obiektu szczególny rodzaj organizacji, która jest niesprowadzalna do zewnętrznych odniesień tego obiektu. Organizacja taka zrealizowana w określonym materiale — w danym wypadku w języku — współistnieje z innymi zasadami konstrukcyjnymi, odnoszącymi utwór do rzeczywistości, do osoby autora, do postawy odbiorcy. Współdziałanie takich uporządkowań, powstałych ze względu na rozmaite cele, wytwarza w dziele skomplikowaną sieć zależności między elementami, z których każdy może spełniać jednocześnie kilka różnych funkcji. Zbiór tych wszystkich zależności określać będziemy jako strukturę utworu. Jest ona całokształtem relacji zachodzących między składnikami dzieła, systemem koordynującym stosunki na różnych jego płaszczyznach.

Strukturalność należy rozumieć w ten sposób, że pozycja każdego elementu dzieła literackiego jest warunkowana przez położenie wszystkich innych elementów; i odwrotnie — każdy element struktury okre-

śla sobą wszystkie pozostałe. Ta aktywność składników w obrębie nadrzędnej całości nie oznacza, że są one całkowicie równouprawnione. Struktura opiera się na związkach hierarchicznych: są w niej zależności konstytutywne i zależności drugorzędne, czy wręcz peryferyjne. Można by powiedzieć, że strukturalność utworu literackiego nie jest równomierna na całym obszarze tego utworu, że ma różne stopnie „gęstości” i „luźności”. Nic jednak z tego, co znajduje się w dziele, nie pozostaje poza ramami struktury.

Kategoria struktury nie powinna nam sugerować podobieństwa utworu literackiego do układu statycznego, przestrzennego. Dzieło literackie jest bowiem strukturą dynamiczną, którą możemy poznawać wyłącznie jako porządek rozwinięty w czasie, narastający poprzez następstwo słów i zdań przybywających w wypowiedzi. Każda kolejna faza utworu, a fazą jest zarówno wyraz, jak zdanie lub fragment wielozdaniowy, rozdział powieści, pieśń w poemacie czy strofa w utworze lirycznym, ujawnia nowe związki i zależności, ale dopiero cały przepływ utworu, poznany od pierwszego do ostatniego słowa, pozwala nam rozszyfrować zrealizowaną w nim strukturę, pozwala niejako zrekonstruować tę strukturę, to znaczy uchwycić i zrozumieć jej reguły. Słowem: całościowa struktura dzieła nie jest dana czytelnikowi (a także badaczowi) wprost i bezpośrednio; w toku lektury istnieje ona potencjalnie, jako zespół możliwości, aktualizuje się dopiero ex post, w wyniku poznawczego ogarnięcia pełnego przebiegu wypowiedzi literackiej.

Dzieło literackie przedstawia się odbiorcy w postaci struktury kompletnej, w pełnym wyposażeniu elementów, cech i stosunków. Trzeba wszakże pamiętać o takich wypadkach, gdy utwór literacki sam występuje jako składnik struktury szerszej od niego. Dzieje się tak np. w dziele filmowym, gdzie scenariusz literacki stanowi tylko jeden z systemów współistniejących w ramach złożonej, wielomateriałowej całości, czy też w utworze teatralnym, gdzie tekst dramatu współdziała ze strukturami zrealizowanymi w tworzywach pozajęzykowych: z inscenizacją, grą aktorów, w niektórych wypadkach z muzyką.

2. SFERA TREŚCI I SFERA FORMY W STRUKTURZE DZIEŁA LITERACKIEGO

Utwór literacki, jak wszelka wypowiedź, jest rozwiniętym w czasie szeregiem znaków językowych pozostających między sobą w stosunkach, jakie wynikają z reguł systemu fonologicznego danego języka, z jego

75