34722 Obrazs0

438 Rozdział n

woływać u badanych dzieci stanu silnego zagrożenia czy też lęku lub powodować sytuacje, w których mogą się ujawnić reakcje agresywne czy też inne zachowania aspołeczne. Co prawda czynniki traumatyzujące, które można traktować jako zmienne, pojawiają się w sytuacjach przypadkowo wynikających ze zbiegu okoliczności (np. izolacja małych dzieci od wszelkich wpływów społecznych), ale są to eksperymenty dokonane przez samą naturę, których wyniki są tylko przez badaczy opisane i zinterpretowane.

Przedstawione powyżej wady eksperymentu laboratoryjnego, które stanowią zasadniczą przeszkodę uniemożliwiającą stosowanie go przez nauczyciela, skłaniają do zaproponowania wychowawcy odmiany eksperymentu psychologicznego, którego stosowanie, jakkolwiek wymaga rzetelnego przygotowania teoretycznego, może być z powodzeniem wykorzystywane do badania różnych form zachowania uczniów. Jest to eksperyment naturalny, w którym warunki jego przebiegu są ustalone i wprowadzone przez eksperymentatora. W przeciwieństwie jednak do eksperymentu laboratoryjnego przebiega on w zwykłych warunkach, wskutek czego osoba badana nie zdaje sobie sprawy, że jest przedmiotem badania. Dzięki temu eksperyment naturalny pozwala na wywołanie pożądanego zachowania, które nie różni się od zachowania w zwykłych sytuacjach życiowych. Np. można zastosować eksperyment naturalny dla określenia zdolności współdziałania, tworząc sytuację, w której dzieci parami wykonują pewną pracę wymagającą współdziałania przy realizowaniu obowiązków szkolnych. Można też zbadać uczucia społeczne dzieci, polecając im otrzymanymi wcześniej atrakcyjnymi przedmiotami obdarować ubogich rówieśników, a ilość podarowanych przedmiotów może być wskaźnikiem zdolności przeżywania uczuć moralno-społecz-nych. Sytuacje eksperymentalne umożliwiające badanie cech charakteru, temperamentu, upodobań czy skłonności może wywoływać nauczyciel zarówno na lekcji, jak i w sytuacjach pozalekcyjnych.

Eksperyment naturalny znajduje zastosowanie do badania tych czynności (zachowań), których nie można wywołać w warunkach eksperymentu laboratoryjnego. Metoda ta przydatna jest szczególnie w badaniach osobowości, procesów emocjonalnych i motywacyjnych. Ze względu na jego powiązanie z naturalnymi sytuacjami życiowymi może być stosowany zarówno w badaniach naukowych, jak również przez nauczycie-la-wychowawcę, który realizując praktyczne zadania w procesie wychowania może poznać, zmierzyć i określić niektóre właściwości swoich uczniów. Zaznaczyć przy tym należy, że pole działania eksperymentatora może być bardzo szerokie, bowiem sytuacje eksperymentalne są wywoływane przez wychowawcę zarówno na lekcji, jak i w trakcie różnych zajęć pozalekcyjnych, czy też w okolicznościach zabawowych (np. eksperyment przeprowadzony w przedszkolu podczas czynności zabawowych). Tak więc nauczyciel, w celu określenia poziomu opanowania różnych sprawności i umiejętności, może żądać od uczniów wykonania odpowiednich zadań i prac, czy też w celu poznania stopnia zdyscyplinowania może wydawać wychowankom szereg poleceń czy nakazów i zakazów, rejestrując ich reakcje występujące w naturalnych sytuacjach. Może zbadać stosunek dziecka do wykonywanych przez niego prac, rejestrując zachowania dzieci, np. w sytuacji porządkowania boiska szkolnego.

Stwarzając naturalną sytuację eksperymentalną zbadać można np. takie cechy charakteru, jak cierpliwość i wytrwałość, polecając dziecku wykonanie prostego zadania po-

legającego na nawleczeniu określonej liczby korali na sznurek czy też dokonaniu segregacji ziarnek grochu i fasoli. Ilość elementów, jaką dziecko użyje w trakcie zabawy oraz czas poświęcony na wykonanie zadania mogą być wskaźnikami stopnia natężenia określonych (badanych) cech charakteru oraz podstawą do ujawnienia różnic indywidualnych między poszczególnymi badanymi dziećmi.

Jeszcze innym przykładem prostego, a równocześnie umożliwiającego dokonanie trafnej oceny (diagnozy), eksperymentu naturalnego może być wywołanie sytuacji, w trakcie której polecamy dziecku wejść do ciemnego pokoju i w ten sposób możemy określić jego poziom odwagi. Czas, w którym dziecko podejmuje decyzję o przekroczeniu progu ciemnego pomieszczenia, reakcje oporu czy lęku ujawniające się w czynnościach motorycznych, werbalnych oraz w mimice i pantomimice obserwowanego dziecka staje się podstawą do pomiaru badanej właściwości.

Zaznaczyć należy, że wytworzenie odpowiedniej sytuacji eksperymentalnej wymaga niejednokrotnie jej inscenizowania, zastosowania wielu rekwizytów, jak również niekiedy pewnych umiejętności aktorskich, które winien ujawnić eksperymentator. Warto jednak spełnić te warunki, bowiem wyniki dobrze przeprowadzonego eksperymentu naturalnego umożliwią uzyskanie obiektywnego obrazu właściwości badanych dzieci.

Podkreślić należy, że wartość diagnostyczna badania w warunkach eksperymentu naturalnego zależeć będzie nie tylko od prawidłowego zorganizowania sytuacji eksperymentalnej, ale w równej mierze od ilościowego pomiaru, którego winien dokonać eksperymentator w celu zarejestrowania wyników. Dlatego osoba przeprowadzająca badanie eksperymentalne ma za zadanie wcześniej dokładnie określić wskaźniki umożliwiające obiektywny pomiar, np. częstość występowania określonych zachowań, czas ich trwania, ilość i rodzaj przedmiotów, którymi posługuje się w trakcie wykonywania czynności badane dziecko, rodzaje i forma wypowiedzi. Pomimo trudności, jakie mogą się pojawić (np. konieczność rejestrowania określonych zachowań występujących u kilku lub kilkunastu osób, jeśli przedmiotem badań będzie umiejętność współdziałania członków grupy klasowej), możliwość dokonywania ilościowych pomiarów zachowania jest dużą zaletą metody eksperymentu naturalnego, szczególnie zalecanego w pracy nauczyciela.

Należy jednak mieć na uwadze, że zakres stosowalności eksperymentu naturalnego jest ograniczony względami natury wychowawczej. Nie wolno bowiem eksperymentatorowi wywoływać u badanych dzieci negatywnych uczuć społecznych, np. wrogości czy nienawiści, lub też zachęcać do zachowań mających na celu wprowadzenie otoczenia w błąd, np. kłamstwa i oszustwa. Prowokowanie takich sytuacji eksperymentalnych może bowiem niewłaściwie wpłynąć na rozwój społeczno-moralny dziecka.

2.3. Testy psychologiczne

Jakkolwiek testy psychologiczne są metodą, którą mogą stosować wyłącznie profesjonaliści o przygotowaniu psychologicznym i tylko oni na podstawie wyników badań testowych są uprawnieni do stawiania diagnozy o możliwościach i predyspozycjach