38448 leszczynski logos18

zmiernie nieoczekiwaną możliwością posiłku. Gdy cyklop zaczął w niedwuznaczny sposób czynić przygotowania do konsumpcji, wędrowcy zaczęli błagać go o darowanie życia, powołując się na prawo Zeusa, nakazujące gościnne traktowanie przybyszów:

Bój się bogów! Nie odmów, gdy proszą nędzarze!

Zeus mści się krzywdy gościa, skargę jego słyszy,

On podróżnemu w drodze zawsze towarzyszy!

Tak rzekłem. Jędzon na to tę odpowiedź da mi:

Głupiś, alboś z daleka przyszedł, że bogami Chcesz mnie straszyć i radzić, bym im cześć oddawał:

Kiklop nigdy na niebie pana nie uznawał,

Nigdy żadnych bóstw świętych. My lepsi niż oni.

Strach przed Zeusem twej głowy pewnie nie obroni,

Ani twych towarzyszy; o gniew ten nie stoję;

Jeśli mi chętka przyjdzie zjeść was, zrobię swoje —¹

Grekom udaje się wymknąć w końcu z jaskini cyklopa i ocalić skórę. Broniąc się przed zjedzeniem oślepiają potwora, co nie było znowu aż takie trudne zważywszy na fakt, iż cyklopy posiadają tylko jedno oko. Ciekawe, że utratę wzroku przez Polifema interpretuje Homer, jako karę bogów (Zeusa) za bezbożność i związane z nią naruszenie prawa przez cyklopa. Zeus nie pozostawia zatem bez kary tych, którzy nie podporządkowują się jego woli i prędzej czy później wyegzekwuje prawo, podobnie jak czyniła to Mojra w Iliadzie.

W powyższej historii uwagę przykuwają następujące rzeczy. Otóż po pierwsze, zwróćmy uwagę, słowa Zeus i bogowie używane są tu zamiennie. Wola i prawo bogów utożsamione zostają z prawem i wolą Zeusa, bogowie w Odysei są więc (poza wyjątkami) jednomyślni, kierując się tą samą wolą, podczas gdy w Iliadzie na porządku dziennym była niezgodność woli poszczególnych bóstw. Po drugie, Zeus opiekuje się ludźmi (przechodniami) i interweniuje, kiedy dzieje się im krzywda. Po trzecie, Zeus przejmuje tutaj niejako cechy Mojry z Iliady, w której Mojra wyrównywała wszelkie naruszenia prawa i ładu. Widzimy zatem, jak po chwilowym tryumfie cyklopa, następuje ostateczne zwycięstwo woli i prawa Zeusa (bogów). Po czwarte, Homer zaznacza uniwersalność prawa Zeusa. Nie ma takich miejsc na Ziemi, ani takich stworzeń, które nie byłyby objęte boskim prawem. Wszędzie musi być przestrzegane prawo Zeusa i dziać się jego wola, a kto myśli inaczej i sądzi, że może żyć bezbożnie czyniąc się równym Zeusowi, ten musi ponieść karę. Po piąte, w powyższym tekście łączy Homer istnienie prawa moralnego z istnieniem i działaniem Zeusa, czyniąc go tym samym zasadą moralności. Wszystkie wymienione wyżej wątki pojawiać się będą w całej Odysei przy różnych okazjach, nadając dziełu charakterystyczny klimat.

Zeus w Odysei nie tylko czuwa nad przychodniami, egzekwując prawo gościnności, ale także chroni ludzi ubogich i bezdomnych. Grzechem jest zatem złe traktowanie ludzi biednych, grzechem, który niechybnie zostanie ukarany przez Gromowładnego². Zeus chroni również własność ludzi przed grabieżą i złodziejami³, albowiem to on udziela dóbr materialnych istotom ludzkim⁴. Za spra-$ŃW| Zeusa ludzie zostają władcami i jedynie bóg może odebrać im władzę, ponieważ to on właśnie kieruje ich losami⁵. Zeus kieruje zresztą losami nie tylko władców, ale losami wszystkich ludzi. Również los bogów spoczywa w jego wszechmocnych rękach, co oznacza, iż bogowie są mu podporządkowani w taki sposób, w jaki byli podporządkowani w Iliadzie Mojrze. Tylko Atena wydaje się być wyłączona częściowo z tego podporządkowania, stając obok swojego ojca i dzieląc z nim jego wszechmoc i wszechwiedzę⁶.

Czytając Odyseję, odnosi się wrażenie, iż została ona napisana w celach teody-cealnych. Homer stara się udowodnić w tym późnym dziele, iż nieszczęścia spadające na ludzi nie są spowodowane kaprysami bogów (z pewnymi wyjątkami), kierujących się partykularnymi interesami, ale że ludzie sami ściągają je na siebie sprzeciwiając się woli bogów (Zeusa). Wyłamanie się spod panowania boskiego narusza harmonię kosmosu i mikrokosmosu poszczególnych ludzkich społeczności, prowadząc do cierpienia i niedoli, choć jest także rzeczą pewną, iż bogowie nie będą się spokojnie przyglądać łamaniu ich prawa i cierpieniom sprawiedliwych.

Zaraz na początku Odysei wchodzimy w krąg problematyki teodycealnej. Pierwsza księga rozpoczyna się naradą bogów na Olimpie, którą otwiera oczywiście Zeus, zwracając się do bogów tymi słowy:

—    Że też to na karb niebian człowiek wszystko kładzie,

Co dozna złego; chociaż sam swoją głupotą,

Idąc wbrew przeznaczeniu, ugrzęza w to błoto!

Toż i ninie Egistos, w przekór wyrokowi Czyż nie porwał małżonki Agamemnonowi I nie przywłaszczył sobie, a wracającego Męża czyliż nie zabił? Wszakżem go od tego Długo naprzód hamował, grożąc srogą karą Przez czujnego Hermesa, aby żadną miarą Nie ważył się zabijać, ani brać mu żony,

Gdyż przez Oresta Atryd będzie odemszczony,

Gdy ten w lata dojrzeje, zatęskni do swoich.

Tak go przestraszył Hermes, lecz napomnień moich Nie słuchał twardy Egist; swoje zrobił gwałtem,

Aż dziś za wszystkie grzechy zapłacił ryczałtem.

Więc na to mu Atene rzekła sowiooka:

—    Ojcze, o mój Kronidzie! Cześć tobie wysoka,

Że on zdrajca wziął karę słuszną za swe zbytki:

Oby tak każdy ginął, jak on, zbrodniarz brzydki!⁷

Człowiek posiada zatem wolną wolę; może mianowicie żyć zgodnie z przeznaczeniem (wyrokami Zeusa) lub sprzeciwiać się przeznaczeniu zachowując się niecnie w stosunku do innych ludzi i bogów. Życie wbrew przeznaczeniu ściąga jednak na takiego osobnika nieuchronne nieszczęście, nadto człowiek taki zdobywa sobie opinię głupca, wybierając bowiem życie wbrew przeznaczeniu sprowadza na siebie katastrofę. Nikt rozsądny nie będzie dokonywał takich wyborów.

według przekładu Siemieńskiego. Numeracja we-

39

1

   Homerus, Odyssea, IX. 259-280.

2

   Ibid., XIV. 56-59.

3

   Ibid., XIII. 136-139.

4

   Ibid., XVIII. 19-20.

5

   Ibid., XVI. 341-354.

6

   Ibid., XVI. 259-268.

7

   Ibid., I. 38-56 — numeracja wierszy dług tekstu greckiego I. 32-47.