leszczynski logos10

na zaspokajaniu głodu poznawczego człowieka, ale na integrowaniu wspólnoty polis, pielęgnowaniu wartości, wzorów postępowania i cnót obywa te lskich, koniecznych do funkcjonowania państwa.

2. Religia poetów

Religia poetów jest religią teologicznie ujętego mitu. Rozumiem przez to, że reli-gia poetów nie jest jeszcze filozofią, czyli nauką zadającą pytania i starającą się odpowiedzieć na nie w sposób racjonalny, nauką krytyczną wobec siebie i zastanej rzeczywistości. Religia poetów przyjmuje daną w micie rzeczywistość za fakt, starając się usystematyzować mityczną narrację, dlatego też można chyba określić poetów religijnych jako systematyków mitu, systematyków wierzeń mitycznych. Natomiast tam, gdzie dochodzi do systematyzacji wierzeń, mamy do czynienia z teologią. Mówiąc o poetach religijnych mam na myśli przede wszystkim Homera i Hezjoda. Z całą pewnością przed ich pojawieniem się istnieli jednak nieznani nam dzisiaj bliżej pieśniarze, zwani po grecku aoidoi. Niestety nie zachowały się przedhomeryckie pieśni i poematy w formie pisanej, zresztą sprawa piśmienno-ści aoidów nie jest w pełni jasna. Być może recytowana przez nich poezja, pieśni, były przekazywane jedynie drogą ustną, podobnie jak miało to miejsce w wielu starożytnych kulturach.

O znajomości przez Homera pieśni aoidów, o oddziaływaniu nań ich twórczości, świadczy wielowarstwowość homeryckiego języka, w jakim można odnaleźć warstwy językowe pochodzące z czasów przedhomeryckich. W utworach Homera napotykamy na tzw. eolizmy, czyli wyrazy z eolskiego okresu epiki, a także jeszcze starsze wyrazy egejskie, na przykład rzeczowniki zakończone na -nthos, pochodzenia kreteńsko-minojskiego. Dla zachowania rytmiki wiersza Homer używa często digammy, dźwięku zbliżonego do naszego [iv], który jednak wyszedł już z użycia w czasach Homera. Również archaiczne formy genetivu singu-laris rzeczowników męskich świadczą o wpływach twórczości (literatury?) przed-homeryckiej na wielkiego poetę¹.

Lecz nie tylko o język tu chodzi; wiele składników uzbrojenia homeryckich bohaterów pochodzi nie z czasów Homera, ale z czasów kultury mykeńskiej. Choćby opisywany przez Homera skórzany hełm Odyseusza nie należał do ekwipunku wojownika z czasów poety, ale stanowił składnik wyposażenia rycerza z okresu mykeńskiego². Również włócznia, którą walczy Hektor, należy do okresu przedho-meryckiego³. Zdarza się, iż Homer łączy charakterystyczne cechy uzbrojenia i taktyki wojskowej sobie współczesnej np. walkę parą włóczni⁴ wprowadzoną dopiero w dziewiątym wieku p.rt.e. przez Fenicjan, ze znacznie starszymi sposobami wojowania, co dodatkowo uwydatnia wpływ wcześniejszej tradycji na Homera⁵.

O tym, iż Homer nawiązuje do wcześniejszych tradycji, świadczy również układ sił państw opisywanych przez niego w Iliadzie. Poeta mówi bowiem

0    układzie sił, który w jego czasach już nie istniał. Na czele państw helleńskich stoi w utworze Homera Agamemmnon, władca potężnego państwa, którego zwierzchnictwo uznają Mykeny, Korynt, Sykion itp. Homer wymienia też szereg państw nie odgrywających w jego czasach żadnej istotnej roli⁶.

Miejsc wykazujących wpływy starszych tradycji na Homera jest w Iliadzie znacznie więcej; nie będę dokonywał tutaj ich szczegółowej analizy, gdyż nie one są przedmiotem niniejszego rozdziału, ale nawet z przytoczonych wyżej przykładów wynika jasno, iż Homer musiał znać przekazy mityczne sięgające daleko w przeszłość⁷.

W Homerze trzeba widzieć zatem systematyka religii greckiej, reinterpretato-ra starszych wierzeń oraz redaktora archaicznych przekazów przedpiśmiennych

1    być może również przekazów pisanych, a także należy w nim widzieć pierwszego znanego poetę greckiego, ale z pewnością nie należy uważać go za pierwszego poetę Hellady. Przekonanie to, zakorzenione zresztą było silnie wśród samych starożytnych Greków, którzy widzieli w Homerze systematyka mitu, człowieka który ukształtował obraz helleńskich bogów, lecz jednocześnie temu wszystkiemu towarzyszyło przekonanie, że przed Homerem istnieli także inni poeci, których był on następcą i kontynuatorem⁸.

Kolejnym etapem rozwoju religii poetów jest twórczość Hezjoda. Hezjod szukał prawidłowości istniejących w przyrodzie przedstawiając je w formie mitu kosmogonicznego, który jest zarazem mitem teogonicznym⁹. Mniej jest u Hezjoda fabuły, a więcej rozważań abstrakcyjnych, ujętych jednak mitycznie i nawiązujących do mitologii, dlatego również Hezjod jest systematykiem mitu, a nie filozofem stojącym obok mitu i zadającym krytyczne pytania o mit.

Arystoteles odmówił Hezjodowi miana filozofa, włączając go w poczet teologów, zajmujących się mitologią. Przy okazji Filozof przedstawia różnice zachodzące pomiędzy mitologią a filozofią. Arystoteles zwrócił na przykład uwagę, że gdy Hezjod pisał o nieśmiertelności i śmierci, to wyjaśniał te zjawiska, odwołując się do wyobrażeń mitycznych, nie starając się dowodzić swoich poglądów, ale przyjmując je za pewnik. Bogowie są nieśmiertelni — zdaniem Hezjoda — bo kosztują

23

1

1. Wieniewski, Homer i kieesłia Homeroiua, XIX-XX, w: Homer, Iliada, tłum. I. Wieniewski, Kraków-Wrocław 1986.

2

   Homerus, Iliada, X. 256-259 — numeracja według wydania polskiego, numeracja według wydania greckiego 260-265. Przekład polski za: Homer, Iliada, tłum. I. Wieniewski, Kraków-Wrocław 1986. Tekst grecki za: Homeri, Mas, ed. G. Dindorf, Ed. 5 correctior quam curavit C. Hentze, Lipsiae 1904, t. 1 — księgi 1-12, t. 2 — księgi 13—24. Wszędzie tam, gdzie nie ma informacji, za jakim wydaniem cytuję dany tekst, tekst ten cytowany będzie za wydaniem greckim.

3

   Homerus, Iliada, VI. 312-314 — numeracja według wydania polskiego, numeracja według wyd. greckiego 318-320; por. też Iliada, VIII. 492-494.

4

   Homerus, Iliada, III. 15-19; V. 493-497; VI. 99-101; Homerus, Odyssea, XXII. 126. Przekład polski za: Homer, Odyseja, tłum. L. Siemieński, Wrocław 1948. Tekst grecki za: Homerus,

Odyssea, ed. G. Dindorf, Ed. 5 curavit C. Hentze, Lipsiae 1930-1931,1.1 —księgi 1-12, t. 2 — księgi 13-24. Wszędzie tam, gdzie nie ma informacji, za jakim wydaniem cytuję dany tekst, tekst ten cytowany będzie za wydaniem greckim.

5

   Z. Kubiak, op. cit., s. 21 -23.

6

   Homerus, Iliada, II. 484-877.

7

   Szczegółowo na ten temat piszą K. Kumaniecki i J. Mańkowski w pracy pt. Homer, Warszawa 1974, s. 34-47. Należy też pamiętać, iż już przed Homerem istniała literatura mityczna innych ludów żyjących w Azji Mniejszej, tworzona przede wszystkim przez nadwornych pieśniarzy starożytnych władców. Homer i greccy aoidowie nie byli więc zjawiskiem odosobnionym i niezwykłym w świecie starożytnym, choć oczywiście poematy Homera są szczytowym osiągnięciem małoazjatyckiej literatury dworskiej; por. T. Milewski, Epika małoazjalycka przed Homerem, w: K. Kumaniecki, J. Mańkowski, op. cit., s. 240—247.

8

   W. Lengauer, op. cit., s. 51.

9

   J. Gajda, Główne stanowiska myśli filozoficznej starożytności. Filozofia archaiczna, szkoła joń-ska, eleaci, pitagorejczycy, Wrocław 1992, s. 7.