40445 skanuj0005

12 WIELOZNACZNOŚĆ TERMINU NAUKA

różnych, lecz pod pewnym względem łakich samych (pojęcia analogiczne)¹. Wieloznaczność danego wyrazu wziętego w oderwaniu, czyli tzw. wieloznaczność potencjalna, nie jest jeszcze wadliwością logiczną, może być bowiem usunięta przez kontekst, w którym ten wyraz aktualnie występuje. Stąd nawet w języku naukowym nie dąży się za wszelką cenę do usunięcia wszystkich wyrazów potencjalnie wieloznacznych. Wywody winno się tam formułować w taki sposób, żeby różne możliwe sensy wyrazów nie odgrywały żadnej roli w ocenie poznawczych wartości całych sformułowań, a zwłaszcza w rozstrzyganiu prawdziwości wypowiedzi i waloru zawartych w nich argumentacji². Logicznie szkodliwa jest dopiero wieloznaczność aktualna, jak np. ekwiwokacja, czyli użycie tego samego wyrazu w jednym układzie zdań w różnych znaczeniach albo w taki sposób, że nie wiadomo, o jakie spośród potencjalnych znaczeń chodzi (o ile oczywiście poprawność sformułowania tego układu zdań wymagi takiego samego albo jednoznacznie określonego sensu). Aby zapobiec błędom ekwiwokacji i chwiejńości znaczenia, należy zdawać sobić sprawę z różnych sensów, jakie mają wyrazy wieloznaczne, a więc znać poszczególne znaczenia, a nawet umieć odróżniać możliwe odcienie tych znaczeń. Taka sytuacja powstaje właśnie w odniesieniu do terminu nauka, który jest niewątpliwie potencjalnie wieloznaczny. Niewiele przeszkadza to w języku potocżnym> razi natomiast w ściśle technicznym posługiwaniu się tym wyrazem. Niektórzy uważają, że wieloznaczność ta istnieje tylko wtedy, gdy bierzemy pod uwagę sposób rozumienia wyrazu nauka w różnych epokach oraz w rozmaitych teoriach nauki. Wydaje się jednak, że wieloznaczność ta ze względu ha rozmaitość ujęć potocznych i obiegowych samej teorii nauki występuje nawet w jednym typie myślenia.

W celu pokazania różnych, choćby podobnych, znaczeń wyrazu nauka wymieni się zasadnicze typy jego desygnatów. Da to jakby przybliżoną

(wstępną) zakresową definicję tego terminu^{3 4}. Wskazuje- onama odmiany desygnatów, do których może się termin nauka odnosić, ą nie na jego treść znaczeniową. Typy desygnatów wyodrębnia się przy tym nie od strony ięh diagnostycznych właściwości które składają się na treść znaczeniową, lecz na podstawie przynależności desygnatów do jakiejś kategorii ontycznej®*. Nie chodzi tu również o kompletne wyliczenie desygnatów ani o dokładne ich określenie. Dokona się tylko wstępnych czynności objaśniających, które zmierzają do sprecyzowania zakresu terminu nauka oraz oddzielenia typów jego znaczeń zarówno potocznych, jak i uwzględnianych w epistemologii. Zajęcie się potocznymi użyciami tego wyrazu pomoże w uchwyceniu pewnych intuicji występujących w rozważaniach należących do teorii nauki.

Wyrazem nauka posługujemy się, najogólniej mówiąc, w celu oznaczenia pewnego rodzaju działalności umysłowej lub umysłowo-fizycznej. Chodzi tu o poznanie, które zresztą bywa ujmowane nie tylko w różnych aspektach epistemologicznych, lecz także w rozmaitych kontekstach rzeczowych. Poznanie uchodzi za podstawową i pierwotną (stąd ściśle niedefiniowalną) aktywność psychiczną. Polega ona, wyrażając się przenośnie, na wprowadzeniu w pole świadomości informacji o czymś. Przeciwstawia się wytwarzaniu, dążeniu i przeżyciu emocjonalnemu, ale może się z nimi łączyć. Terminem poznanie oznacza się zarówno czynność, jak i jej wytwór, czyli rezultat. W pierwszym wypadku chodzi głównie o: spostrzeganie, wyobrażanie, ujmowanie intelektualne, przypominanie sobie, sądzenie, dowiadywanie się, rozważanie i rozumowanie. W drugim bierze się pod uwagę: wyobrażenie, pojęcie, sąd, pytanie oraz ich układy. Poznanie ludzkie posiada charakter świadomościowy (niekiedy nawet refleksyjny), asymilujący (podmiot przyswaja sobie przedmiot), intencyjny (podmiot odnosi się do przedmiotu) i aspektywny (podmiot ujmuje przedmiot tylko pod pewnym kątem). Dyskutuje się, czy jest transcendentne czy immanentne.

Odróżnia się poznanie wieloaspektowe oraz wyspecjalizowane, którego odmianę stanowi właśnie nauka. Ponadto poznanie może być dorywcze (spontaniczne) albo planowe (systematyczne); tylko to drugie zwie się naukowym. W języku polskim wyraz nauka ma jednak wiele sensów. Niezależ-

Gdy mówi się o pojęciu analogicznym, ma się zazwyczaj na myśli właściwie nie jedno ścisłe pojęcie, ale wiele pojęć, nie tylko jednak związanych wspólną nazwą, lecz także stanowiących relatywną jedność zakresową, która polega na tym, że o wszystkich desygnatach pojęcia analogicznego orzeka się treść w pewnych proporcjach relatywnie taką samą, choć formalnie i zasadniczo różną. Pojęcie analogiczne różni się przeto od pojęcia mętnego, które charakteryzuje się tym, że ma nie dość ęstro zdeterminowany zakres (pojęcie niejasne, czyli nieostre) lub niedostatecznie wyznaczoną treść (pojęcie niewyraźne).

Można nawet wskazać pewne pozytywne wartości potencjalnej wieloznaczności wyrażeń. Pozwala ona zmniejszyć liczbę wyrazów w języku oraz krótko wysłowić myśli i wnioskowania opierające się na podobieństwie i przenośniach.

Zakresowa definicja terminu jest zdeterminowaniem Wprost zakresu tego terminu w drodze "zrównania" go z wyrażeniem oznaczającym te same desygnaty. Przeciwstawia się definicji znaczeniowej, czyli leksykalnej, która przytacza równo-znacznik, oraz definicji treściowej, która określa termin przez wyłuszczenie jego treści (najlepiej istotnej).

Ontyczny to tyle co bytowy, dotyczący rzeczywistości jako przedmiotu onto-logii.