43522 P4290111

daoci wszystkich trzech mocarstw sąsiednich. Z wyjątkiem Galicji proces likwidacji praw narodowych Polaków i pogłębiania się zależności potęgował się zwłaszcza w latach zaniku prób wyzwolenia się na drodze powstań zbrojnych.

Dojść więc możemy do wniosku, że w trudnym i przełomowym dla rozwoju nowoczesnej cywilizacji industrialnej okresie początków rozwoju kapitalizmu państwa zaborcze nie wypełniały podstawowych zadań, realizowanych przez państwa narodowe, bądź postępowały wbrew żywotnym interesom narodu polskiego. Tym większe znaczenie miała driełęin^ samych Polaków tam, gdzie mieli po temu możliwości legalne, jak i tam, gdzie podejmowali ją przeciwko zaborcom, usiłując wywalczyć niepodległe państwo, a przynajmniej spełniać jego ważniejsze funkcje.

l*ch trzsci akowski (Poznań)

By odpowiedzieć na pytanie postawione przez inicjatorów tej dyskusji, zdać sobie trzeba sprawę z kilku kwestii. 1. Z poziomu cywilizacyjnego Polski u schyłku pierwszej niepodległości. 2. Zaawansowania cywilizacyjnego państw zaborczych. 3. Z założeń ich polityki wobec zagrabionych ziem dawnego państwa polskiego. Rozbiory nastąpiły w momencie, gdy w Polsce zaobserwować było można wyraźne zdynamizowanie procesów gospodarczych. Działalność różnych instytucji stworzonych w ostatnich latach niepodległości, jak Komisji Edukacji Narodowej, Komisji Dobrego Porządku, a następnie postanowienia Sejmu Czteroletniego oraz władz powstania kościuszkowskiego stwarzały szanse wzrostu poziomu wykształcenia ludności, uporządkowania spraw wewnętrznych, jak również znaczniejszego niż do tej pory udziału społeczeństwa w życiu publicznym. Niestety, wydarzenia lat 1792—95: Targowica, interwencja rosyjska, II rozbiór oraz klęska powstania kościuszkowskiego, a w konsekwencji upadek państwa polskiego, zadały śmiertelny cios zapoczątkowanemu procesowi odnowy Rzeczpospolitej.

Państwa zaborcze pod względem cywilizacyjnym różniły się od Polski. Rosja głęboko jeszcze tkwiła w epoce feudalnej, ze wszystkimi konsekwencjami ekonomiczno-społecznymi f wewnętrzno-ustroj owymi. Sytuacja Austrii była bard2o żróżnicowana. Ziemie Austrii, Czech i północnych Włoch odbiegały in plus poziomem cywilizacyjnym od pozostałych terytoriów monarchii naddunajskiej. Prusy nie tylko początkowo nie różniły się swym poziomem od Polski, ale nawet nieco jej ustępowały, dopiero zabory na wschodzie i zachodzie wysunąć miały to państwo na czoło mocarstw zaborczych.

W tej sytuacji nie tylko nie sposób było spodziewać się bodźca z zewnątrz, który by przyspieszył rozwój cywilizacyjny, ale rozerwanie przez rozbiory wewnętrznego rynku ogólnopolskiego mogło spowodować regres ekonomiczny. Nie był to jednak proces trwały. Stopniowo poszczególne ziemie dawnej Rzeczypospolitej przystosowywały się pod względem gospodarczym do struktury ekonomicznej państw zaborczych. Konsekwencje tego procesu były bardzo różne. Przede wszystkim część ziem polskich zmieniła swój charakter pod względem gospodarczym. Rolniczo--przemysłowe zachodnie dzielnice Polski, a przede wszystkim Wielkopol-