43994 P1070339

ornego wyrazu przerazić — od znaczenia ‘przebić’ do treści 'przemknąć uczuciem’ (por. użycia starsze: „Ciasto drożdżami zbytnie przejęte chlefo czyni niesmacznym”. Syr. Now. I, 51; „Sokół przejął kuropatwę szponą". Troć.; jeszcze u schyłku XIX w. Dygasiński pisze: „Pies nie mógł wcale przejąć zębem grubej sukmany”. Now. I, 51, Dor.).

Synommiczne współcześnie przymiotniki pomiatać i poniżyć charakteryzowała kiedyś żywa obrazowość. Pierwszy znaczył "odrzucać na bok, miotać czym’, np. „Stary płaszcz pomiatają”. Cn. Ad. 1088; „Pawilony cichy wiatr pomiata”. Przyb. Luz. 136, L — natomiast drugi miał treść zniżyć, uczynić niższym'. Oba wyrazy zachowały konkretne znaczenie jeszcze w XIX w., np. „Silny wiatr gałęziami pomiata". Asnyk Poezje I. 67; „Silny, mroźny wiatr północny bawi się śniegiem, pomiatając nim". Tokarz. Siedem 103, Dor.; „Słuchał z poniżoną nieco głową". Jeż, WD 280; „Widzieliśmy już parę przykładów lekkiego (...) poniżenia cen lokali”. Prz. Tyg. Żyda 35/1875, Dor.

Puszyć się znaczyło kiedyś "nadymać, rozdymać się w sensie fizycznym*; np. w szesnasto wiecznych poradnikach medycznych pisano: „Woda taka żołądek i żywot puszy i odyma”. Petr. Wod. 37; „Gdy kogo puszy w żołądku lekarstwo (...)” Urzęd. 3 L. Sarkać z kolei miało treść pociągać nosem, wciągać coś głośno ustami' („Wódka ta nosem ją sarkając zazięb-łość głowy rozgrzewa”. Syr. 107 L.). W słowniku Lindego przykłady ilustrujące znaczenie 'gniewnie się na co uskarżać’ datują się dopiero z XVm w., wcześniej natomiast istniał odcień, który być może stanowił ogniwo przejśdowe między dawną i współczesną treścią: "syczeć z bólu („Jak nie sarknąć, kiedy kogo boli". Kras. Antymon. 71, Dor.).

Wyrazistą metaforę stanowił czasownik przebaczyć w użyciu wtórnym darować winę’; pierwotnie bowiem znaczył on 'patrzeć obok, nie zauważać’. Treść tę wielokrotnie zaświadczają teksty szesnasto wieczne: „Przyjaciele zaniedbali, ale mnie Pan nie przebaczył". Koch. J. Ps. 36; „Świat was przebacza, ale Bóg na was dobre oko ma”. Żarn. Post. 22. „Synowie, upadłszy, na rodziców narzekają, przeto iż ich w wychowaniu przebaczali”. Glicz. Wych. E. 6, L.

Przejście do znaczenia "darować, puścić w niepamięć' jest niemal niezauważalne, obie treści „nakładają się" jak gdyby na siebie w tych samych kontekstach, np. „Twój ojciec przebaczył mych win”. Kanc. Gd. 227 — nie zauważył’, ale świadomie, z intencją puszczenia w niepamięć.

Nie mniejszą liczbę zatartych metafor zawiera grupa czasowników oznaczających pewne operacje intelektualne.

Pierwotną treścią czasownika napomykać było "popychać kogo do czego’ („Nie mamy napomykać ludzi na łakomstwo, na niezgodę; sam człowiek przez się jest do tego skłonny". Górn. Sen. 164, L) albo — w składni celownikowej — 'podsuwać co komu’ („Napomykał mu szpady do zaboju tego”. Troć.). Ten właśnie odcień stanowi! punkt wyjścia znaczenia współczesnego 'wspominać mimochodem'.

Bardzo długo współistniały ze sobą treści konkretne i abstrakcyjne czasownika objaśniać; do końca bowiem XIX w. mógł być on także użyty w znaczeniu "oświetlać, iluminować", np. ..Dzień i wieczór dzisiejszy objaśniony był pogorzeliskiem Pragi”. Lek Pam 150; Znak ;. ; het* mański pochodniami objaśniony”. Baliń M. Studia. 261. Dar. Dawny zakres znaczeń przenośnych, nawiązujących do ogólnej treści "uczynić jasnym. jaśniejszym', był znowu roziegłejszy mź dziś. Już w XV w. wyraz występował w znaczeniu "otoczyć blaskiem, chwilą, uświetnić" np w Biblii Królowej Zofii: ..Pożegnany Pan Bóg. jen dał wołg tg w sierce królowo, chcąc objaśnić dom swój, jen jest w Jeruzalem” (II Esdr. 3. H Sł. Stp.). W tym samym okresie czasownik ten pojawia ag w formułach prawnych (np. w rotach przysiąg sądowych) jako synonim wyrazów o-znajmić, oświadczyć, ogłosić. W XVIII w. wyraz ma jeszcze jeden odcień przenośny, już bardzo bliski treści współczesnej: 'wtajemniczyć iwy w co. uświadomić komu co*: „Gdybym ją chciała objaśnić, pomnożyłabym jej zgryzoty”. Tent. 38, 127, L. Treść konkretną, fizyczną miał też czasownik przekonać, znaczył bowiem "zwyciężyć, pokonać w walce’. W sanna* sto wiecznych opisach batalistycznych niejednokrotnie spotyka się zdania typu: „Obiedwie stronie gonić drugich rzucą się, wzajemnie jedna o drogiej rozumiejąc, że przekonana ucieka”. Krom 642; „Prusacy rozproszeni i przekonani władzy Hermana poddają się”, ibid. 113. Może pomostem między dawnym i obecnym znaczeniem czasownika były jego użycia prawnicze 'dowieść winy’, a więc "pokonać intelektualnie* por. „Żadnego obywatela (...) więzić wolno nie będzie, dopokąd prawem przekonany me zostanie”. Staszic Uwagi 204; „Kłamliwy oskarżyciel, przekonany o poswarz, płacił karę”. Szajn. Jadw. 1,144, Dor.

Czasownik potwierdzić w tekstach szesnasto wiecznych występuje jako synonim wyrazów wzmocnić, pokrzepić, posilić: „Potwierdziwszy rycerze swą mową, kazał w bębny uderzyć ku potkaniu”. Biel. 103; ..Kazał wojsku konie i siebie jedzeniem potwierdzić”, ibid. 468, L. Polegać na czym — to pierwotnie 'opierać na czym* np. „Jedną ręką polegają na kiju". Staś. Numa 2, 157, L. Odcień ten zachował żywotność aż do schyłku XIX w. Sienkiewicz pisał np. w Rodzinie Połanieckich: „Całe gospodarstwo polegało na głowie Maryni”. I, 4.

Podzielać, używane dziś we frazeologizmach podzielać czyjeś stanowisko, czyjąś opinią, czyjś pogląd, jeszcze w XIX w. występowało obocznie z wyrazem podstawowym dzielić jako jego równoważnik semantyczny; autorzy dziewiętnastowieczni piszą np. „Podzielamy pisarzy i dzieła według przedmiotów opracowanych”. Demb. E. Pism. 45; „Podzielali z mm ojcowiznę opolską trzej synowcy". Szajn. Jadw. IV. 86, Dor.

IM