26508 P1070309

utycie formy zwrotnej czasownika w znaczeniu 'ćwiczyć się, zaprawiać się”, notowane od XV w. („Ani się kusić dalej będą ku boju”. Sł. Stp.) Treść 'próbować* miała jeszcze odcień kauzatywny 'ipoddawać próbie, powodować sprawdzenie czego”, w którym czasownik łączył się zarówno z rzeczownikami nieżywotnymi („Kusicie pisma (...), a ty pisma są, które o mnie dawają świadectwo”. Rozm. 261, Sł. Stp.), jak i z nazwami żywotnymi („Kupiłżem pięć jarzm wołów, -idę ich kusić”. Rozm. 382, Sł. Stp.), a w szczególności — z osobowymi (związki takie można spotkać już w najstarszych zabytkach .polszczyzny, np. „Bo kusił jeś nas, Boże. ogniem jeś nas pokuszał, jako pokuszą ją srzebro”. Ps. FI. 65, 9, Sł. Stp.). W tekstach dawnej polszczyzny wyraz w tym znaczeniu odnosił się najczęściej do sytuacji, w których na próbę charakteru, cnoty wystawiani byli świętobliwi mężowie, a poddającym ich próbie był szatan. Pod wpływem takich otoczeń ustabilizował się w czasowniku odcień wystawiać na próbę, namawiając do złego, zachęcać, nęcić do rzeczy niegodnych*, właściwy już polszczyźnie piętnastowiecznej: „Diabeł chodził kusząc, ażeby ji mógł nakłonić ku grzechu”. Rozm. 195; „Idzi, szatanie, nie kusi Boga twego", ibid. 197, Sł. Stp.

Oczywiście takie uszeregowanie etapów rozwoju znaczeniowego wyrazu kusić stanowi czystą hipotezę, bo po pierwsze — nie wiadomo, w jakim momencie zbiegły się linie ewolucyjne czasowników kusić (z gockiego) i kasie, kiedy zespoliły się one w jeden leksem (por. przypis 35), po wtóre — wszystkie wyliczone odcienie już iw najstarszych tekstach polszczyzny występują niejako obocznie, trudno więc bezspornie rozstrzygnąć sprawę chronologicznego .pierwszeństwa bądź wtórności niektórych treści.

Niekiedy jednak, mimo dostatecznej dokumentacji przykładowej, nie można ustalić nawet owego hipotetycznego ciągu etapów semantycznej ewolucji wyrazów. W starszych tekstach polszczyzny rzeczownik treść pojawia się w znaczeniu ''trzcina”, 'sitowie", np. w Biblii Królowej Zofii: „Jako się rusza treść w wodzie” (Ręcz.) czy u Budnego: „Treść abo rogoż” Exod. 13, 18, L. Charakter pochodny miały w stosunku do tej treści odcienie 'trzcina (czy — ogólniej — łodyga) wewnątrz pusta, służąca jako narzędzie do pisania” („Treść pisarzowa rychło piszącego” Ps. FI., Ręcz.) i łodyga wewnątrz pusta używana w roli instrumentu muzycznego*. (..Z bzu bywają trestki i piszczałki”. Cresc. 453, L). Kolejne przesunięcie — już na podłożu podobieństwa desygnatów — to powstanie znaczenia 'przewód wydrążony w środku”; „Treskę abo rurkę jednym końcem do macicy włożyć”. Sień. 434; „Koniowi odętemu treść wsterczyć w zadek”. ibid. 533, L itp. Pewną odmian kę tego znaczenia stanowił odcień 'żyłka': „Por surowo jedzony treski albo żyłki czcze w płucach wyczyszcza". Cresc. 215. L. Jednocześnie to samo pierwotne znaczenie 'trzcina’

mogło — jak się wydaje — stanowić punkt wyjścia innej linii rozwoju semantycznego, mianowicie ukształtowania się odcienia 'rdzeń rośliny* („Uszy gałązkami ruty albo drżeniem, który drudzy trześetą nazywają, zatkawszy, bolenie głowy uśmierza". Syr. 533, L. Równoważność wyrazów drżeń (rdzeń) i treść utrzymuje się i w użyciach przenośnych, w których rzeczownik znaczy 'ośrodek czego, centrum' („Spahowie drżeń i treść sama wojska tureckiego". Kłok. Turk. 206, L). Znaczenie 'rdzeń, zawartość ’ zostało też uogólnione w użyciach konkretnych, fizycznych; zaczęto je odnosić nie tylko do miazgi roślinnej, ale np. do zawartości skorupy małża („Sędzia otworzył ostrygę, każdemu ze spierających się ze sobą dał po skorupie, a sam treść zjadł". Mon. 71, 430, L), do ekstraktu, soku („Od tego ziółka sok odcisnąwszy i samą tylko treść z mego od ją wszy, maść uczynił". Past. Fid. 317; „Ambrozjową treścią się karmili". Otw. Ow. 53, L) Mp

Który z tych szczegółowych odcieni stanowił punkt wyjścia znaczenia współczesnego? Narzuca się, jako najbardziej naturalne, przypuszczenie, że było to przesunięcie metaforyczne od treści "zawartość (w sensie fizycznym)’ do znaczenia 'zawartość myślowa' (treść ostrygi -* treść listu). Przyjmuje się jednak i drugą, całkowicie odmienną interpretację powstania współczesnej treści; mianowicie uznaje się za jej źródło zmianę metomnńczną "narzędzie do pisania* —*■ to, co zawiera tekst napisany’ *•. Hipoteza ta znajduje oparcie w analogicznych mechanizmach przeobrażeń, znanych z innych języków (np. łacińskie MtUus 'rylec, narzędzie do pisania' i wtórnie sposób wypowiadania się’). A zatem w analizie -rrrńan semantycznych często można sformułować co najmniej dwa, rów nie prawdopodobne, przypuszczenia rekonstruujące śch przebieg.

Z dotychczasowych uwag wynika, że kłopotliwy przedmiot analizy stanowią przede wszystkim zmiany wieloetapowe, zwłaszcza gdy ze znaczeniem współczesnym możemy zestawić tylko treść wyjściową, odtworzoną w drodze rfocjpkań etymologie znyeb, natomiast odcienie pośrednie nie są np. zaświadczone w materiale przykładowym. Można się tylko domyślać, że między dwoma znaczeniami czasownika miesźkme: współczesnym mieć gdzie swoją siedzibę, zajmować pomieszczenie* i nieco już dnś przestarzałym 'zwlekać, ociągać się’ⁿ musiała istnieć silniejsza więź, że były one ogniwami jakiegoś ciągu odcieni semantycznych. Sądzi się, że {serwohaą treścią czasownika było znaczenie wynikające wprost z jego budowy słowotwórczej: 'zachowywać się jak mieszka' (tj. niedźwiedź), a więc ociężale i leniwie. Stąd odcień 'ociągać się, zwlekać’ I — po pewnym przesunięciu

** Za taką interpretacją zmiany opowiadali się np. Jaa Łoś i WkeM Doroszewski.    _    .....

^m Ptasi inhowo dobrze zachowało się ooo w sfrazeologizowanycb kMtnśdKfc z przeczeniem: nie mieszkając nie omieszkać

«*