50093 P1070301 (2)

PRAKTYCZNE PROBLEMY OPISU ZMIAN ZNACZENIOWYCH

Znaczne rozbieżności w interpretacji procesów rozwoju semantycznego, dzielące poszczególnych badaczy, wynikają nie tylko z ich różnej orientacji teoretycznej. W nie mniejszym stopniu decydują o nich praktyczne trudności związane z ugrupowaniem i opisem materiału. Przykłady przeobrażeń znaczeniowych — o czym już niejednokrotnie była mowa w rozdziale poprzednim — z trudem poddają się klasyfikacji w kategoriach ogólnych, wymagają opisu bardzo zindywidualizowanego. Problem stanowi jednak nie tylko wewnętrzna konsekwencja analizy, ale przede wszystkim wyodrębnienie samego jej przedmiotu: przykładów* zmienności znaczeniowej poszczególnych wyrazów spośród zjawisk zewnętrznie do nich podobnych, ale o innej naturze.

Jak wiadomo, przeobrażenia semantyczne mogą mieć charakter całkowity łub częściowy. W pierwszym wypadku znaczenie stanowiące punkt wyjścia ewolucji zanika i wyraz utrwala się w funkcji wtórnej. W drugim — stabilizacja odcienia pochodnego nie osłabia żywotności treści pierwotnej; następuje okres ich często długotrwałego współistnienia, wyraz staje się jednostką polisemiczną. Wbrew pozorom o wiele większych trudności przysparza intepretacja procesów, <w wyniku których obie treści utrzymują się w języku, niż zmian radykalnych, całkowitych. Komplikacja zaś polega na tym, że nie każda wiełofunkcyjność pewnego elementu ma swoje źródło we wcześniejszym rozszczepieniu jego pierwotnego znaczenia. Niekiedy z danym kompleksem brzmieniowym wiążą się treści genetycznie sobie obce; mamy wówczas do czynienia ze zjawiskiem homonimii. Najistotniejszy — i najtrudniejszy — problem opisu zmian znaczeniowych stanowi odróżnienie rezultatów rzeczywistego rozwoju tej samej jednostki stawnej od przypadkowej zbieżności formalnej jednostek genetycznie, a przynajmniej semantycznie sobie obcych, czyli od różnych typów homonimlcznośei wyrazów.

W wypadku tak zwanej homonimii heterogenicznej czy etymologicznej w sukurs badaczowi przychodzi znajomość etymologii analizowanych jedli

nostek. Nie ulega wątpliwości, że nie istnieje żaden związek między dwoma użyciami elementu wędzić: 'konserwować dymem' i przestarzałym 'łowić ryby", od którego z kolei wywodzi się współczesna, eufemistyczna treść "ukraść'. Pierwsze z nich Aleksander Bruckner (SE) wiąże etymologicznie z prasłowiańskim rdzeniem 'tcend-, występującym na. m. w wyrazie swąd; drugie jest motywowane przez rzeczownik węda. Nie zawsze jednak homonimiczny charakter dwóch użyć tego samego kompleksu dźwiękowego jest tak oczywisty; niekiedy dowodów potwierdzających ich całkowitą niezależność trzeba szukać w materiale językowym pozapolskńn, jak w wypadku elementów perz, 'chwast' i archaicznego perz, 'zgliszcza, popielisko'¹ (por. obrócić co to perzynę), przy których interpretacji trzeba się odwoływać do źródłosłowów greckich, litewskich itp.⁵

Ponadto przynależność pewnych faktów leksykalnych do dziedziny homonimii bądź polisemii bywa rzeczą sporną. Można się na przykład zastanawiać, którą z tych kategorii zjawisk reprezentują dwa użycia kompleksu dźwiękowego prasować — 'wygładzać żelazkiem' i 'działać prasą' (np. H. Wietor pisze we wstępie do pism Erazma z Rotterdamu: ..Książki Erazma, iż są bardzo pożyteczne ku czytaniu (..), 'prasowałem je z pilnością”. Ł).

Mniej na ogół kłopotów interpretacyjnych przysparzają zjawiska homonimii słowotwórczej i ich odróżnienie od przykładów wieloznaczności wyrazów. Elementy tego typu są bowiem derywowane od zupełnie innych podstaw, często ponadto charakteryzują się odmiennymi wewnętrznymi granicami morfologicznymi⁵. Nie ulega żadnej wątpliwości, że charakter homonimiczny mają dwa użycia struktury cielny — kroma cielna << cielę) i przestarzałe rozkosze cielne (< ciało) * czy formacji pochodny, por. „tabory pochodne”. Jeż Rotuł. 315; „marsz pochodny” Sewer Poboj. 93, Dor. (od pochód) — i współczesne wyrazy pochodne, produkty pochodne (od pochodzić). Do klasycznych, niewątpliwych przykładów homonii słowotwórczej należą też: opakować “zawinąć w jakąś osłonę’ (z idem. packen) — i dawne opakować ‘przeinaczać, przekręcać’ (od opak; por. współczesne na opak), np. „Odszczepieńcy Piano Święte nicują.

> „To nie chybi, że greckie narody puszczą w perz z dymem iliackie grody”. Hor.

1, 86, L.

* Bruckner wywodzi perz, z prasłowiańskiej nazwy pszenicy (por. gr. Pjfos, lit. purai), perz, — od rdzenia indoeuropejsłdego oznaczającego ogień (gr. pyr, ciem. Feuer itp.).

¹ Wyrazy podstawowe mogą być zresztą blisko spokrewnione ze sobą, niemniej stanowią dwie różne jednostki leksykalne. Na przykład przymiotnik pędny został raz utworzony od czasownika pędzić użytego w funkcji nieprzechodniej i w znaczeniu 'szybko się poruszać* („Twe niebiosa dziwne, o Panie, pędne, wirujące, żywe”. Krasiń., cyt SW), a następnie powstał ponownie od tegoż czasownika w funkcji tranzytywnej 'poruszać, napędzać co* (materiały pędne).

⁴ „Stąpił Duch Święty w cielnej osobie, jakoby gołębica”. Luc. 3, 22 Ew. Zam. 300, SŁ Stp. Jeszcze w drugiej połowie XVIII w. Krupiński pisze: ~Bez narzędzi cielnych dusza ani widzieć, ani słyszeć nie może”.

n