45978 P1070349

woni chętnej Panu”. BZ Lev. 4, 31; „Powoniaw Pan Bóg woniej chętnej", ibid. Gen. 8. 21, Si. Stp. Analogiczne wahania charakteryzują użycia przymiotnika chętliwy: „Jezus chętliwy był ku wypełnieniu woli ojca swego". Biał. Post. 184 — i „Chleb rżany smaczny i do jedzenia chętliwy". Syr. 920, L. Znaczenie bierne ma dziś przymiotnik chlubny "taki, którym się ktoś chlubi'; do schyłku XIX w. było jednak możliwe jego użycie w funkcji czynnej "chlubiący się czym”: „Chlubny, że wszystko umie i przenika, a sam na równej drodze się potyka”. Zab. XIV, 2, 1776, 283— 284; „Był chlubny z tego talentu". Krasz. Szalona 78, Dor.

Również do końca XIX w. zachowywał odcień czynny przymiotnik potrzebny, dziś mający wyłącznie znaczenie bierne 'potrzebowany*. W dziewiętnastowiecznych tekstach spotyka się zdania, w których można go bez uszczerbku dla sensu zastąpić imiesłowem czynnym, np. „Widzę, żeś grosza potrzebny". Bart. Opow. 15; „Ja litości potrzebny, ja ciebie błagam o litość”. Dzierzk. Pow. II, 147, Dor. W tym samym okresie i przymiotnik dolegliwy charakteryzuje się obocznością znaczeń zróżnicowanych w zakresie kategorii strony: 'dolegający* i odczuwający cierpienia*, np. u Mickiewicza: „Zostań i mów otwarcie: wszak pierś dolegliwa w słowach cząstkę gorzkiego ciężaru pozbywa”. Fragm. 333, Dor.

U dziewiętnastowiecznych autorów spotyka się użycie przymiotnika czytelny, który dziś ma wyłącznie odcień bierny — w znaczeniu czynnym 'czytający, umiejący czytać*, np. „Szynkarz też (...) był co niebądż czytelny, ale i on powiedział, że jest jakaś osobliwa dziwność w tym druku”. Dygas. Złam. 14, Dor.

Zmianą datującą się z tego samego okresu jest zatrata treści biernej przymiotnika pojętny (obecnie łatwo pojmujący*). Do końca XVIII w. właśnie jego użycie w znaczeniu 'pojmowany* ma charakter podstawowy: Knapiuac np. ilustruje hasło pojętny pnyikładem pojętny siecią, ręką, Troć — cytatem: Rzecz pojętna rozumem. Linde także to znaczenie wymienia na pierwszym miejscu i daje następującą interpretację: którego łacno dostać, po imać’ (za Knapiuszem). Również w połowie wieku XIX nie była to treść całkowicie przestarzała, skoro Kraszewski pisał o jednym ze swych bohaterów: „Pojętnym językiem przemawiał". (Nowe 188), a Kamieński stwierdzał: „Energia rewolucyjna zawsze do serc polskich trafi, skoro się wyrazi przez czyn, jedyną mowę masom pojętną”. Wyb. 185, Dor.

Jeszcze świeższej daty są przeobrażenia, które nastąpiły w treści przymiotników pamiętny i niepamiętny. Dziś charakteryzuje je znaczenie bierne 'pamiętany* i 'nie pamiętany* (por. pamiętne wydarzenie, od niepamiętnych lat). W ciągu całego XIX w. natomiast spotyka się przykłady ich użycia w odcieniu czynnym ‘pamiętający’ i 'nie pamiętający o czym*: „Młody człowiek, którego znalazłem pamiętnym o sobie, eleganckim nawet". Jeż, WD 231; „Jak matka troakliwa była pamiętna o swoje dzieci". Kossak. Ksiądz 173; „Wolałbym słuchać morza na wiszarze jakiej opoki, co wieków pamiętna (...) odrzuca falom jedno — wielkie imię". Słów, Be-niow. 193, Dor.

Treść czynna dotrwała jednak reliktowo do naszych czasów w konstrukcji pamiętny czego, mającej odcień potencjalny skłonny do pamiętania', 'pamiętliwy*, np. pamiętny krzywd, uraz itp.

Warto na marginesie wspomnieć o tym, że w XIX w. był także używany homonim słowotwórczy odczasownikowego przymiotnika pamiętny, mianowicie formacja od rzeczownikowa, motywowana wyrazem pamięć, np. tabliczki pamiętne "dla uczczenia pamięci jakiejś osoby, faktu historycznego itp.*; lekarstwo pamiętne 'przywracające pamięć*, książki pamiętne 'pamiętniki* itp.

Przeciwnie ułożyły się dalsze losy synonimu przymiotnika pamiętny — wyrazu pomny, który ustabilizował się właśnie w znaczeniu czynnym, choć w XIX w. podlegał jeszcze wahaniom strony i mógł wystąpić z odcieniem biernym "pamiętany*, np. „Niegdyś, przed niepomnym czasem, kościół się wielki zapadł". Berw. Poezje II, 113, Dor.

Nieco wcześniej, na przełomie XVIII i XIX w., również nastąpiła seria zmian semantycznych, sprowadzających się do stabilizacji znaczenia strony poszczególnych przymiotników. Proces ten objął między innymi wyrazy bierny, strawny (niestrawny), niewidomy (widomy uległ mu wcześniej), dogodny, czuły, niewiadomy, obraźliwy, trwożny (trwożliwy) i zyskowny.

Bierny występował w tekstach osiemnastowiecznych zarówno w znaczeniu pasywnym (stanowiącym punkt wyjścia treści współczesnej) 'dający się brać, nie przeciwstawiający się, nieaktywny' („Bierne, czyli cierpiące naczynia chymiczme”. Krumł. Chy. 18, L), jak i w znaczeniu czynnym 'biorący' (np. „bierna szkuta" Oss. Wyr., L 'zabierająca na pokład duży ładunek, pojemna*), niekiedy z odcieniem potencjalnym 'skłonny do brania’, np. „Znam ją, ma serce bierne i pieniąc się rada". Tręb. S. M. 36, L.

Pod hasłem strawny w słowniku Lindego wymienione są dwa znaczenia: 'łacny ku strawieniu*, a więc treść bierna, tożsama ze współczesną — i 'trawiący*, np. „Co za bieda mieć żołądek strawny, a nie mieć swej kuchni”. Boh. Kom. 5, 129. Warto dodać, że w znaczeniu czynnym wyraz mógł też być użyty przenośnie, np. „Strawny jest ten żywot, bo co dzień to nam siły ujmuje; znać to po ludziach starych". Dambr. Kaz. 11 — niszczący*.

W polszczyźnie szesnastowiecznej i siedemnastowiecznej zarówno przymiotnik widomy, jak jego antonim słowotwórczy — niewidomy mogły mieć funkcję i czynną, i bierną. Widomy w znaczeniu "widzący* jest zaświadczony w tekstach szesnastowiecznych, np. w Kronice Kromera (53, L): „Dziesiątego roku Mieszko przejrzał. Wnet matka dobrze widomego