46150 P1170406 (2)

76 Jon Dąbrowski

76 Jon Dąbrowski

rżenie nie jest możliwe. Łącząc wspomniane importy ceramiczne z szero-kim zasięgiem owego przejmowania ceramiki łużyckiej (J. Dąbrowski 1983), można mówić o wędrówkach jednostek lub małych grup ludzkich I po tym rozległym terenie. Ostatnio interpretuje się rozszerzenie się zespołu pól popielnicowych raczej jako wędrówkę idei religijnych, ale obserwacje prowadzone na terenach, gdzie można precyzyjnie datować przebiegające zmiany, sugerują również i przenikanie niewielkich grup ludzkich (por. np. J. A. Alexander 1979; S. Deger-Jalkotzy 1977, s. 64 n.). I Przechodząc więc do bezpośredniej odpowiedzi na postawione pyta-1 nie trzeba stwierdzić, że o obecności kultury łużyckiej na Pomorzu mówić można dopiero od czasu występowania tu całego zespołu charakterystycznych cech. Oprócz ceramiki i obrządku ciałopalnego notujemy w początku IV okresu epoki brązu występowanie tu także łużyckich I rysów w formach metalowych, łużyckich zasad wyposażania grobów, I

form domów i innych. Intuicyjnie przyjąć można, że ten zestaw cech I występuje już i w drugiej połowie III okresu, ale brak dostatecznej ilości I materiałów dla udowodnienia tego. Nie wiadomo też na razie, czy cechy łużyckie wykrystalizowały się jednocześnie na całym Pomorzu.

Należy więc przyjąć dalsze istnienie grupy zachodniopomorskiej, przy czym grupa ta nadal przejmuje różne elementy kulturowe z terenów sąsiadujących z nią od południa, są to więc tym razem elementy łużyckie. Proces ten przebiega podobnie jak i na innych terenach nadbałtyckich, ale chyba nieco szybciej i na pewno intensywniej, co wynika choćby z bliskości terytorialnej. Jednocześnie teren Pomorza przekazuje te elementy kulturowe i dalej. Sygnalizowane już różnice garniturów grobowych oraz lokalnej metalurgii sugerują, że podział na grupy: kaszubską i zachodniopomorską nadmorskiej kultury łużyckiej (J. Dąbrowski 1980, s. 44 n.) jest kontynuacją tradycji wczesnego IH a zapewne i II okresu epoki brązu. Istotną rolę przy powstaniu tego podziału odgrywało zapewne między innymi i zróżnicowanie dróg napływu brązów, i innych elementów kultury. Powstanie więc odłamu kultury łużyckiej na Pomorzu uważać można za integralną część szerszego procesu zachodzącego na terenach nadbałtyckich podczas dłuższego odcinka czasu, a w ostatecznej instancji będącego efektem napływu z południa nowego surowca, a przetartymi szlakami także i innych wytworów, idei oraz grup ludzkich.

Nie zamierzam tu oczywiście przedstawiać charakterystyki dw z grup nadmorskiej kultury łużyckiej podczas IV i V okresu epoki brą ale chciałbym tylko pokrótce zwrócić uwagę na kontynuację wyż< omówionych procesów także i w tym czasie. Rozpocząć należy obrządku ciałopalnego. Stanowi on teraz wyłączny rodząj pochówku, al sama forma grobu jest bardzo zróżnicowana. Groby płaskie i kurh

o różnej konstrukcji współ występują na tych samych długotrwałych cmentarzyskach (F. J. Lachowicz 1968). Tak jedne, jak i drugie są często chronione przez rozmaite konstrukcje kamienne, przy czym regionalną specyfiką, stanowiącą wyraźnie kontynuację zjawisk wcześniejszych są pochówki w skrzyniach kamiennych (T. Malinowski 1962, s. 13 n., mapy IV—VI). Ciągłość tradycji reprezentują też groby o rozsypanych na bruku przepalonych kościach, a zwłaszcza bogato wyposażony kurhan z Bania (H. J. Eggers 1936). Nierzadkie są groby kloszowe, stanowiące także formę regionalną, ale powiązaną z terenami Brandenburgii (T. Malinowski 1969, s. 133 n.). Sugestie, iż niektóre formy kurhanów pomorskich zostały przejęte na tereny Skandynawii (H. Thrane 1977, s. 153 n.) nie wydąją się być dobrze udokumentowane.

Natomiast reguły wyposażania grobów są już całkowicie łużyckie. Przedmioty metalowe w grobach występują rzadko i w niewielkiej ilości. Nawet sporadycznie spotykane w grobach miecze nie muszą teraz świadczyć o kontynuowaniu starych zwyczajów (T. Malinowski 1962, s. 61 n.). Natomiast pojawianie się w wyposażeniu zmarłych grzechotek czy wózka kultowego jest już rysem typowym dla obrzędowości łużyckiej (J. Kostrzewski 1958, s. 69 n.). Ogólnie więc powiedzieć można, że rytuał pogrzebowy uległ już łużyckiej unifikacji, natomiast w formach grobów znać jeszcze lokalne odrębności o długiej tradycji.

Te odrębności zaznaczają się niezbyt wyraźnie również w innej dziedzinie wierzeń. Ze studiów B. Gedigi (1970) wynika, że łużycka plastyka figuralna oddziaływała na ten teren słabo i w zasadzie tylko w rejonie ujścia Odry, co może być efektem świadomych oporów. O pewnych odrębnościach obrzędów może świadczyć występowanie lur na wschodzie nie tylko w Meklemburgii, lecz zapewne i koło Koszalina (A. Oldeberg 1947, s. 12 n.), a więc daleko od obszaru „macierzystego”.

Czas istnienia nadmorskiej kultury łużyckiej jest okresem, dla którego można już uwzględnić dane o osadach, ciągle zresztą bardzo skąpe. W tym zakresie obserwujemy wyraźne zbieżności z resztą terenów Polski, zwłaszcza odnośnie do konstrukcji domostw (J. Kostrzewski 1958, s. 109 n.; S. Wesołowski 1983, s. 303 n.). Podobieństwa form osadniczych rysują się najwyraźniej w okresie halsztackim, kiedy na zachodnim Pomorzą występują grody, nieznane na terenach nordyjs-kich (A. Niesiołowska-Wędzka 1974, s. 64 n.; F. Horst 1982). Brak na razie danych dla bardziej szczegółowych studiów nad tą problematyką. Niestety również zagadnienie występujących tu skupisk osadniczych (J. Ostoja-Zagórski 1982) i ich zmienności nie jest na razie należycie prześledzone, stąd nie wiadomo także, jaki jest związek owych skupisk z podziałami kulturowymi.

Nąjwiększe dyskusje budzi zagadnienie wytworów brązowych, z któ-