46569 P1170517

370 Ol/akuuja

należy, ze polscy badacze, zajmujący się problematyką gospodarczą, wyników tych prac zupełnie nie biorą pod uwagę.

Prof. Bukowski wyraził pogląd, iż archeolodzy omuwiając problematykę demograficzną mówią o gwałtownym, skokowym wzroście liczby ludności, którego apogeum przypadło na okres halsztacki, co pozostaje w sprzeczności z wynikami budań antropologów. Wzrost liczby ludności antropolodzy widzą jako stale wznoszącą się linię, podczas gdy archeolodzy przedstawiają ją jako linię falistą. Zachodzi więc pytanie, czy archeolodzy nie opierają się tu no błędnych przesłankach, biorąc pod uwagę obiekty duże (grody, cmentarzyska), podczas gdy małe pozostają nieuchwytne. Pamiętać przy tym należy, że na wielu obszarach osadnictwo miało charakter rozproszony.

Dr A. Waluś stwierdził, iż zgadza się z tym, że na razie nie mamy podstaw do precyzyjnego datowania początku kultury kurhanów zacho-dniobałtyjskich. Za wczesnym datowaniem przemawiają nawiązania do kultur łużyckiej i pomorskiej. Z tego powodu jest w opozycji do dra J Michalskiego, który początek tej kultury datuje na okres lateński. Dr J. Michalski wyjaśnił w związku z tym, że datowanie na okres lateński dotyczy tylko początku osadnictwa w Łodygo wie. Wyraził też przypuszczenie, że badania przeprowadzone w owym rejonie doprowadzą do odkrycia nowych materiałów, które pozwolą wyjaśnić sytuację kulturową na dolnym Powiślu.

Doc. dr hab. Z. Wożniak, w nawiązaniu do wyrażonych w dyskusji wątpliwości dotyczących rekonstrukcji stosunków demograficznych zauważył, ze przecież mamy tu do czynienia tylko z hipotezami naukowymi. wynikającymi z dedukcyjnych założeń warunkujących poprawność wniosków. Dotychczasowe wnioski w zakresie demografii bazują na założeniu niskiego przyrostu naturalnego, który w rzeczywistości miał przebieg falisty. Stąd też archeolodzy muszą dążyć do podawania antropologom jak najściślejszych danych, dotyczących zwłaszcza wielkości i długości użytkowania cmentarzysk.

Dr F. Rożnowski zwrócił uwagę, iż we wzorze stosowanym przy obliczaniu wielkości grupy ludzkiej wszystko właściwie zależy od archeologów, gdyż podstawowe dane, to czas użytkowania obiektu oraz liczba osobników. Zauważył też, że wynikający z obliczeń dla kultury łużyckiej na Pomorzu przyrost naturalny waha się w granicach 1.3    1.8%,„a więc me widać tu jakiegoś gwałtownego skoku demografi-

cznego Z kolei dr W Florek wyjaśnił, że zmiany klimatyczne obserwowane w okresie halsztackim przejawiały się w zwilgotnieniu klimatu, z czym w parze nie musiały iść ostre zimy. Należy się raczej liczyć z oceanizacją klimatu, a więc z niewielkim zwiększeniem rocznej sumy opadów, przy równomiernym ich rozłożeniu w czasie.

prof; M a 11 n o w • k l wskazał, że prezentowana przez niego mapa nie przedstawia przebiegu konkretnych szlaków handlowych, lecz jedynie ogólne kierunki rozchodzenia się pewnych materiałów, a przede wszystkim bursztynu, transportowanego z północy na południe. Niektóre z tych kierunków są lepiej, inne gorzej udokumentowane. Wyraził też pogląd, że bursztyn w starożytności wydobywano w Sambii oraz w rejonie ujścia Wisły, a Komorowo uznać trzeba za pierwszą ważniejszą faktorię na drodze jego transportu ria południe. Na podstawie najnowszych publikacji przyjmuje się, że i tzw. bursztyn śródlądowy był w dużyrti stopniu przedmiotem handlu. Niestety, badania w Komorowie nie zostały ukończone, stąd też i wnioski wyciągane nu podstawie wydobytych tam materiałów nie są ostateczne. Podkreślił też, ze nie może zgodzić się z lezą, iż rola bursztynu w wymianie handlowej Jest przeceniana i że pomija się tu płody ziemi W Jutlandii np. bursztyn, transportowany szlakiem jutlandzkim, stanowił główny zamiennik za metal. Podobną, choć być może nieco mniejszą rolę, spełniał trochę później szlak sambijski. W nawiązaniu do wypowiedzi prof. Bukowi kiego zauważył, że nie odpowiada mu koncepcja, jakoby w Gorszewicach pochowana zoslału obca grupa ludnościowa, gdyż większość odkrytych tam materiałów ma charakter autochtoniczny. W nawiązaniu do rcfera-tów dra J. Hrali i dra K. Piesia, którzy stwierdzają, że w Czechach odkrywa się stosunkowo mało bursztynu zauważył, ze i na terenie Polski bursztyn należy raczej do znalezisk sporadycznych na stanowiskach kultury łużyckiej i pomorskiej, czego, nie można uważać za wynik stosowanej w obrządku pogrzebowym kremacji. Rozpatrując znaczenie bursztynu, z jednej strony traktować go trzeba jako ceniony materiał do wyrobu ozdób, z drugiej zaś jako surowiec o charakterze magicznym. Niejako uzupełniając referat dr N. Venclovej zakomunikował, ze w Pradze badaniom poddano również paciorki szklane z Pomorza, Wielkopolski i ziemi lubuskiej. Stwierdzono wśród nich okazy wykonane z czterech rodzajów szkła. Badano też szklany kabłąk Italskiej zapinki znalezionej w Gorszewicach. Na marginesie tej wypowiedzi prof. Bukowski zauważył, że okazałe importy halsztackie nic występują w zasadzie na północ od Noteci, nie ma ich także na ziemi chełmińskiej Poza tym tych dużych, ważkich importów jest mało. stąd też nie należy przeceniać roli handlu bursztynem. Zastanawiające natomiast jest pojawienie się na Pomorzu pod koniec epoki brązu dużej liczby części uprzęży i uzbrojenia, co na ogół nie jest dostrzegane i fakt ten nie doczekał się dotąd wnikliwszej oceny.

Dr E. Piesi stwierdził, że na terenie Czech i Moraw bursztyn pojawia się od kultury unietyckiej. Ilość jego skłania do postawienia pytania, co było jego zamiennikiem. Obecnie przypuszcza się, te otrzymywano go