46850 SNC03765

necznych. W Tatrach cały południowi w^tayP^ow,erzchm gmntu) na stokach dosto. orzv C7vm rÓTtiira ^ ^{ni0Wy S}^^on 8^or jest cieplejszy od skłonu północnego pnty czym różnica temperatur wzrasta z wysokością n.p.m. Według M. Hessa Hf

ta mperatura roku na wysokości 1500 m n.p.m. na stokach południowych Tatr jest o 1 C wyższa od temperatury na stoku północnym, na wysokości 2200 m n.p.m. różnica ta wynosi już 1,7°C (zob. rozdz. 14.1).

Formy rzeźby terenu też wpływają na klimat. Formy wklęsłe (doliny, kotliny) i wy. pukłe (szczyty, grzbiety, góry, pagórki) stwarzają różne warunki poziomej i pionowej wymiany powietrza i związanego z nimi strumienia ciepła jawnego w przyziemnych warstwach atmosfery. W formach wklęsłych występuje tendencja do osłabienia turbulencyjnej wymiany powietrza, zwłaszcza gdy jest ona dynamicznie kształtowana przez wiatr. W zagłębieniach terenowych prędkość wiatru maleje, łatwo tworzą się cisze. Jeśli przyziemne warstwy powietrza cechuje równowaga stabilna, przede wszystkim w okresach panowania ujemnego salda promieniowania (noc, zima), turbulencyjna wymiana ciepła jawnego ustaje niemal całkowicie, a utrzymujące się wypromieniowanie podłoża szybko wychładza powierzchnię czynną i przygruntowe warstwy powietrza. Z reguły powstaje w nich też inwersja temperatury. W ten sposób tworzą się zastoiska chłodnego powietrza, zależne prawie wyłącznie od bilansu promieniowania. Jeśli saldo tego bilansu jest ujemne, proces wyziębiania rozwija się, stwarzając warunki do występowania skrajnie niskich wartości temperatury na dnie zbiorników chłodu. Zanikają one dopiero z chwilą pojawienia się silniejszych podmuchów wiatru, wzrostu zachmurzenia lub adwekcji cieplejszej masy powietrza.

Dolinne zbiorniki chłodu bywają dodatkowo zasilane strumieniami zimnego powietrza, które ześlizguje się z otaczających dolinę stoków górskich. Grawitacyjny spływ zimnego powietrza rozwija się jednak tylko w terenie o bardzo urozmaiconej rzeźbie i znacznym nachyleniu stoków. Przyczynia się on do powiększenia miąższości warstwy inwersyjnej powietrza, zalegającego w dolinie. Trzeba jednak podkreślić, że spływy grawitacyjne zimnego powietrza po stokach są skutkiem ujemnego salda bilansu cieplnego powierzchni czynnej i powstają w warunkach stabilnej (inwersyjnej) stratyfikacji termicznej. Nieporozumieniem są opinie o spływach zimnego powietrza jako przyczynie powstawania zastoisk chłodu w dolinach, jak również wyobrażenia o występowaniu tego zjawiska na terenie nizinnym, w prawie płaskich, rozległych dolinach.

Lokalne spadki temperatury powierzchni czynnej i przygruntowych warstw powietrza z reguły występują w osłoniętych od wiatru zagłębieniach terenu, nawet w takich „zagłębieniach”, jak polany leśne. Przyczyną tych lokalnych oziębień jest wypromienio-wanie ciepła bez uzupełnienia jego strat przez wymianę turbulencyjną, tj. w warunkach zacisza, które wytwarza ukształtowanie terenu. Lokalne wychłodzenie podłoża stabilizuje równowagę pionową powietrza, co jeszcze bardziej ogranicza turbulencję. Powstaje typowe dodatnie sprzężenie zwrotne, sprzyjające rozwojowi oziębienia.

Warto też zauważyć, że wklęsłe formy terenu są zarazem na ogół bardziej wilgotne od form wypukłych. Dodatkowe porcje ciepła pochłania więc tam parowanie. Ma ono większe znaczenie we wstępnej fazie powstawania zastoiska chłodu, w której temperatura jest jeszcze znacznie wyższa od temperatury punktu rosy. Rozwijające się lokalne oziębienie prowadzi często do kondensacji pary wodnej i powstawania mgieł, zalegających w dolinach i kotlinach.